อภิธานศัพท์วิสุทธิมรรค: รวมคำศัพท์บาลีที่สำคัญ

หน้านี้ได้รวบรวมคำศัพท์บาลีและศัพท์ธรรมะที่สำคัญซึ่งปรากฏอยู่ในการอธิบายคัมภีร์วิสุทธิมรรค เพื่อเป็นเครื่องมือช่วยในการทบทวนและอ้างอิงความหมาย ทำให้การศึกษาเนื้อหาในหน้าต่างๆ มีความชัดเจนและราบรื่นยิ่งขึ้น

กรรมฐาน ๔๐ (Kammaṭṭhāna 40): อารมณ์หรือเครื่องมือสำหรับการเจริญสมาธิ ๔๐ อย่าง ที่พระพุทธโฆสาจารย์รวบรวมไว้ในวิสุทธิมรรค เช่น กสิณ ๑๐, อสุภะ ๑๐, อนุสสติ ๑๐ เป็นต้น
กังขาวิตรณวิสุทธิ (Kaṅkhāvitaraṇavisuddhi): ความบริสุทธิ์แห่งการข้ามพ้นความสงสัย เป็นปัญญาขั้นที่ ๔ ที่เข้าใจในเหตุปัจจัยของรูปนามตามหลักปฏิจจสมุปบาท
จาตุปาริสุทธิศีล (Cātupārisuddhi-sīla): ศีลอันเป็นเหตุแห่งความบริสุทธิ์ ๔ ประการ ซึ่งเป็นองค์ประกอบของสีลวิสุทธิ ได้แก่ ปาฏิโมกขสังวรศีล, อินทรียสังวรศีล, อาชีวปาริสุทธิศีล, และปัจจัยสันนิสสิตศีล
จิตตวิสุทธิ (Cittavisuddhi): ความบริสุทธิ์แห่งจิต เป็นวิสุทธิขั้นที่ ๒ ว่าด้วยการเจริญสมาธิจนจิตสงบตั้งมั่น ปราศจากนิวรณ์ ๕
ฌาน (Jhāna): สภาวะที่จิตแน่วแน่อยู่ในอารมณ์เดียวจนแนบแน่น (อัปปนาสมาธิ) แบ่งเป็น รูปฌาน ๔ และอรูปฌาน ๔
ญาณทัสสนวิสุทธิ (Ñāṇadassanavisuddhi): ความบริสุทธิ์แห่งความรู้ความเห็น เป็นวิสุทธิขั้นที่ ๗ และเป็นขั้นสูงสุด คือปัญญาในมรรคญาณและผลญาณที่ประจักษ์แจ้งพระนิพพาน
ไตรสิกขา (Tisikkhā): ข้อปฏิบัติที่ต้องศึกษา ๓ ประการ อันเป็นโครงสร้างหลักของวิสุทธิมรรค ได้แก่ ศีล, สมาธิ, และ ปัญญา
ทิฏฐิวิสุทธิ (Diṭṭhivisuddhi): ความบริสุทธิ์แห่งความเห็น เป็นวิสุทธิขั้นที่ ๓ และเป็นปัญญาขั้นแรกของวิปัสสนา คือการแยกรูปธรรมและนามธรรมออกจากกันได้
นิวรณ์ ๕ (Nīvaraṇa 5): กิเลสเครื่องกั้นจิต ๕ ประการ ได้แก่ กามฉันทะ, พยาบาท, ถีนมิทธะ, อุทธัจจกุกกุจจะ, และวิจิกิจฉา ซึ่งจะถูกข่มไว้ด้วยกำลังของสมาธิ
ปฏิปทาญาณทัสสนวิสุทธิ (Paṭipadāñāṇadassanavisuddhi): ความบริสุทธิ์แห่งการเห็นทางปฏิบัติ เป็นวิสุทธิขั้นที่ ๖ ประกอบด้วยวิปัสสนาญาณขั้นสูงที่ดำเนินไปตามลำดับเพื่อเข้าใกล้มรรคผล
ปรมัตถธรรม (Paramattha-dhamma): สภาวะที่มีอยู่จริงโดยปรมัตถ์ ไม่ได้เกิดขึ้นจากการสมมติบัญญัติ มี ๔ อย่างคือ จิต, เจตสิก, รูป, นิพพาน
มัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธิ (Maggāmaggañāṇadassanavisuddhi): ความบริสุทธิ์แห่งการเห็นว่าใช่ทางหรือมิใช่ทาง เป็นวิสุทธิขั้นที่ ๕ คือปัญญาที่สามารถแยกแยะระหว่างวิปัสสนาที่แท้จริงกับวิปัสสนูปกิเลสได้
รูป-นาม (Nāma-Rūpa): องค์ประกอบพื้นฐาน ๒ ส่วนของชีวิต "รูป" คือส่วนที่เป็นวัตถุ สสารทั้งหมด "นาม" คือส่วนที่เป็นจิตใจ ความรู้สึก ความจำ และความคิด
วิปัสสนา (Vipassanā): ปัญญาที่เห็นแจ้งในสภาวธรรมตามความเป็นจริงว่าเป็นไตรลักษณ์ คือ ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ ไม่ใช่ตัวตน
วิปัสสนาญาณ (Vipassanā-ñāṇa): ปัญญาที่เกิดขึ้นจากการเจริญวิปัสสนา มีลำดับขั้นของความแก่กล้าเป็น ๑๖ ระดับ
วิสุทธิ ๗ (Visuddhi 7): ลำดับขั้นของความบริสุทธิ์ ๗ ประการ ที่เป็น "แผนที่" การเดินทางในคัมภีร์วิสุทธิมรรค เพื่อนำไปสู่พระนิพพาน
สีลวิสุทธิ (Sīlavisuddhi): ความบริสุทธิ์แห่งศีล เป็นวิสุทธิขั้นที่ ๑ และเป็นรากฐานของการปฏิบัติทั้งหมด
สังขารุเปกขาญาณ (Saṅkhārupekkhā-ñāṇa): ญาณอันเกิดจากการวางเฉยในสังขาร เป็นญาณที่แก่กล้าที่สุดของวิปัสสนาฝ่ายโลกิยะ และเป็นประตูสู่การบรรลุมรรคผล

ค้นหาความหมายศัพท์ธรรมะอื่นๆเพิ่มเติมได้ที่ 🔎อภิธานศัพท์