ฌาน คือสภาวะที่จิตแน่วแน่อยู่ในอารมณ์เดียวจนแนบแน่น (อัปปนาสมาธิ) ปราศจากนิวรณ์ทั้ง ๕ โดยสิ้นเชิง เป็นความสุขที่ประณีตและสงบเย็นกว่าความสุขทางโลกทุกชนิด
รูปฌาน ๔: สมาบัติที่อิงอาศัยรูปธรรม
รูปฌาน คือฌานที่เกิดจากการใช้กรรมฐานที่ยังเกี่ยวข้องกับรูปธรรมเป็นอารมณ์ (เช่น กสิณ หรือ อานาปานสติ) เป็นพื้นฐานของการเจริญสมาบัติ แบ่งออกเป็น ๔ ระดับ โดยแต่ละระดับจะมีความประณีตขึ้นจากการละ "องค์ฌาน" (ปัจจัยทางจิตที่ประกอบในฌาน) บางอย่างออกไป
| ระดับฌาน | องค์ฌานที่ประกอบ (๕ อย่าง) | คำอธิบาย |
|---|---|---|
| ปฐมฌาน (ฌานที่ ๑) | วิตก, วิจาร, ปีติ, สุข, เอกัคคตา | จิตยกขึ้นสู่อารมณ์กรรมฐาน และเคล้าเคลียอยู่กับอารมณ์นั้น มีความอิ่มใจซาบซ่านและสุขสบายอย่างยิ่ง |
| ทุติยฌาน (ฌานที่ ๒) | ปีติ, สุข, เอกัคคตา | จิตสงบระงับจากวิตกวิจาร มีความแน่วแน่และศรัทธาภายในมากขึ้น เหลือแต่ความปีติสุขที่เกิดจากสมาธิโดยตรง |
| ตติยฌาน (ฌานที่ ๓) | สุข, เอกัคคตา | จิตคลายจากปีติอันเป็นความตื่นเต้น เหลือแต่ความสุขุมเยือกเย็น (สุข) เป็นสุขที่ประณีตที่สุดที่ยังสัมผัสได้ทางกาย |
| จตุตถฌาน (ฌานที่ ๔) | อุเบกขา, เอกัคคตา | จิตละสุขและทุกข์ได้โดยสิ้นเชิง เข้าถึงความเป็นกลาง (อุเบกขา) ที่บริสุทธิ์เพราะสติ จิตในขั้นนี้จะนิ่งสนิท ใส และมีพลังอย่างยิ่ง เป็นฐานสำคัญของการเจริญอภิญญาและวิปัสสนา |
อรูปฌาน ๔ และ นิโรธสมาบัติ: สภาวะที่เหนือรูปธรรม
สำหรับผู้ที่ชำนาญในรูปฌานแล้ว สามารถเจริญสมาธิในระดับที่สูงและประณีตยิ่งขึ้นไปอีกได้
- อรูปฌาน ๔: คือสมาบัติที่ก้าวข้ามการรับรู้ทางรูปธรรมทั้งหมด โดยใช้อารมณ์ที่เป็นนามธรรมล้วนๆ ได้แก่ อากาสานัญจายตนะ (ความว่างไม่มีที่สิ้นสุด), วิญญาณัญจายตนะ (วิญญาณไม่มีที่สิ้นสุด), อากิญจัญญายตนะ (ความไม่มีอะไรเลย), และเนวสัญญานาสัญญายตนะ (ภาวะมีสัญญาก็ไม่ใช่ ไม่มีสัญญาก็ไม่ใช่)
- นิโรธสมาบัติ (The Attainment of Cessation): เป็นยอดสุดแห่งสมาบัติที่พระอนาคามีและพระอรหันต์ผู้ได้ฌาน ๘ เท่านั้นจึงจะเข้าได้ เป็นสภาวะที่จิตและเจตสิกดับไปชั่วขณะ (สูงสุด ๗ วัน) เป็นการ "พักผ่อนในพระนิพพาน" ในขณะที่ยังมีชีวิตอยู่
บทสรุป
ฌานสมาบัติคือสภาวะอันน่าอัศจรรย์ที่แสดงถึงศักยภาพของจิตมนุษย์ที่ผ่านการฝึกฝนมาอย่างดี เป็นความสุขที่ประณีตและเป็นอิสระจากโลกภายนอกโดยสิ้นเชิง อย่างไรก็ตาม ในทางพระพุทธศาสนา ฌานสมาบัติยังไม่ใช่เป้าหมายสุดท้าย แต่เป็นเพียง "ฐานทัพ" ที่มั่นคงและทรงพลัง จิตที่ออกจากฌานใหม่ๆ จะมีความบริสุทธิ์และเฉียบคมอย่างยิ่ง เหมาะที่สุดที่จะนำไปใช้เป็นเครื่องมือในการเจริญปัญญา (วิปัสสนา) เพื่อให้เห็นแจ้งในความจริงของสรรพสิ่งต่อไป
ในหน้าถัดไป เราจะมาสำรวจว่า "สนาม" หรือ "อารมณ์" ของการเจริญปัญญานั้นมีอะไรบ้าง ในหัวข้อ วิปัสสนาภูมิ: สนามแห่งการเจริญปัญญา
อ้างอิงและแหล่งข้อมูล
- ศึกษาล้ำลึกด้านอรูปฌาน Yogapedia. “What is Arupa Jhana?” – ให้คำนิยามขั้นสูงของอรูปฌานทั้งสี่ และความสัมพันธ์กับโลกอรูป
- คำจำกัดความและบริบททั่วไปของฌาน (Jhāna-samāpatti) Dhyāna in Buddhism – ให้ภาพรวมว่า “ฌาน” คือสถานะการดูจิตนิ่งเดี่ยว ปราศจากนิวรณ์ทั้งห้า นำไปสู่ “ความสงบสมบูรณ์แห่งอุเบกขา”