ในคัมภีร์วิสุทธิมรรคและอรรถกถาต่างๆ ได้ประมวลและจัดลำดับ "ปัญญา" ที่เกิดขึ้นจากการเจริญวิปัสสนาไว้อย่างเป็นระบบและละเอียดลออที่สุด เรียกว่า "วิปัสสนาญาณ ๑๖" หรือ "ญาณ ๑๖" ญาณเหล่านี้เปรียบเสมือน "แผนที่การเดินทาง" ที่บอกให้ผู้ปฏิบัติรู้ว่าขณะนี้ตนเองได้เดินทางมาถึงจุดไหนบนเส้นทางแห่งปัญญาแล้ว
วิปัสสนาญาณ ๑๖ นี้ ครอบคลุมเนื้อหาของ ทิฏฐิวิสุทธิ, กังขาวิตรณวิสุทธิ, มัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธิ, ปฏิปทาญาณทัสสนวิสุทธิ, และ ญาณทัสสนวิสุทธิ ทั้งหมดไว้ในที่เดียว
ลำดับขั้นของวิปัสสนาญาณ ๑๖
ญาณทั้ง ๑๖ ขั้นจะเกิดขึ้นต่อเนื่องกันไปตามลำดับ ดังนี้:
ส่วนที่ ๑: ปัญญาขั้นพื้นฐาน (Foundation Knowledge)
- นามรูปปริจเฉทญาณ: ญาณที่กำหนดแยก "รูปธรรม" และ "นามธรรม" ออกจากกันได้ชัดเจน (ตรงกับทิฏฐิวิสุทธิ)
- ปัจจยปริคคหญาณ: ญาณที่กำหนดรู้ "เหตุปัจจัย" ของรูปและนามได้ (ตรงกับกังขาวิตรณวิสุทธิ)
- สัมมสนญาณ: ญาณที่ยกรูปนามและปัจจัยขึ้นสู่ "ไตรลักษณ์" พิจารณาเห็นความไม่เที่ยง เป็นทุกข์ ไม่ใช่ตัวตน
ส่วนที่ ๒: ปัญญาในวิปัสสนาภูมิ (Knowledge in the Course of Insight)
- อุทยัพพยานุปัสสนาญาณ: ญาณที่เห็น "ความเกิด-ดับ" ของรูปนามอย่างชัดเจน (ตรงกับมัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธิ และส่วนต้นของปฏิปทาญาณทัสสนวิสุทธิ)
- ภังคานุปัสสนาญาณ: ญาณที่เห็นแต่ "ความดับ" หรือความแตกสลายของรูปนาม
- ภยตูปัฏฐานญาณ: ญาณที่เห็นว่าสังขารทั้งปวงเป็น "ของน่ากลัว"
- อาทีนวานุปัสสนาญาณ: ญาณที่เห็นว่าสังขารทั้งปวงมีแต่ "โทษ"
- นิพพิทานุปัสสนาญาณ: ญาณที่เกิด "ความเบื่อหน่าย" ในสังขาร
- มุจจิตุกัมยตาญาณ: ญาณที่ "ปรารถนาจะพ้น" ไปจากสังขาร
- ปฏิสังขานุปัสสนาญาณ: ญาณที่พิจารณาหาทางพ้นด้วยไตรลักษณ์อีกครั้ง
- สังขารุเปกขาญาณ: ญาณที่ "วางเฉย" ในสังขารทั้งปวงด้วยปัญญา
- สัจจานุโลมิกญาณ: ญาณที่คล้อยตามอริยสัจ เพื่อเตรียมเข้าสู่มรรคผล
ส่วนที่ ๓: ปัญญาในโลกุตตรภูมิ (Knowledge in the Supramundane Path)
- โคตรภูญาณ: ญาณที่ "ข้ามโคตร" จากปุถุชนสู่อริยบุคคล มีพระนิพพานเป็นอารมณ์ครั้งแรก
- มัคคญาณ: ญาณในอริยมรรค ทำหน้าที่ "ประหารกิเลส" และประจักษ์แจ้งพระนิพพาน
- ผลญาณ: ญาณในอริยผล "เสวยวิมุตติรส" อันเป็นผลจากมรรค
- ปัจจเวกขณญาณ: ญาณที่ "พิจารณาทบทวน" มรรค, ผล, นิพพาน, กิเลสที่ละแล้ว, และกิเลสที่ยังเหลืออยู่
บทสรุป
วิปัสสนาญาณ ๑๖ คือแผนที่ที่ละเอียดที่สุดซึ่งแสดงให้เห็นถึงวิวัฒนาการของปัญญาตั้งแต่จุดเริ่มต้นจนถึงจุดหมายสูงสุด การศึกษาญาณ ๑๖ ช่วยให้ผู้ปฏิบัติสามารถตรวจสอบสภาวะของตนเองได้ว่าไม่หลงทาง และเข้าใจถึงกระบวนการทำงานของจิตและปัญญาที่พระพุทธองค์ทรงค้นพบได้อย่างน่าอัศจรรย์
ในหน้าถัดไป เราจะทำการสรุปภาพรวมทั้งหมดของคัมภีร์วิสุทธิมรรคและคุณค่าที่มีต่อพระพุทธศาสนา ในหัวข้อ สรุปและคุณค่าของวิสุทธิมรรค