คำอธิบาย หลังจากที่เราได้เดินทางผ่าน "หนทางแห่งความบริสุทธิ์" ตั้งแต่สถานีแรกคือ สีลวิสุทธิ จนถึงยอดสูงสุดคือ ญาณทัสสนวิสุทธิ แล้วนั้น ในบทสุดท้ายนี้ เราจะถอยออกมาเพื่อมองภาพรวมของ "แผนที่" ฉบับใหญ่นี้ และทำความเข้าใจว่าเหตุใดคัมภีร์วิสุทธิมรรคจึงได้รับการยกย่องให้เป็นเพชรน้ำเอกแห่งวงการพุทธศาสน์ศึกษาเถรวาทมาเป็นเวลากว่า ๑,๕๐๐ ปี

คุณูปการของคัมภีร์วิสุทธิมรรค

คุณค่าและความสำคัญของวิสุทธิมรรคสามารถสรุปได้ใน ๔ ประเด็นหลัก ดังนี้

๑. เป็น "สารานุกรมแห่งการหลุดพ้น" (An Encyclopedia of Liberation)

พระธรรมคำสอนของพระพุทธองค์ที่ปรากฏในพระไตรปิฎกนั้นมีจำนวนมหาศาลและกระจัดกระจายอยู่ตามพระสูตรต่างๆ พระพุทธโฆสาจารย์ได้ทำคุณูปการอันยิ่งใหญ่ด้วยการรวบรวม, สังเคราะห์, และจัดระเบียบคำสอนเหล่านั้นทั้งหมดให้เข้ามาอยู่ใน "ระบบ" เดียวที่ชัดเจนและเป็นขั้นตอน คือเส้นทางแห่ง ไตรสิกขา และ วิสุทธิ ๗ ทำให้ผู้ศึกษาสามารถเห็นภาพรวมของเส้นทางทั้งหมดได้จากคัมภีร์เพียงเล่มเดียว

๒. เป็น "คู่มือการปฏิบัติที่สมบูรณ์ที่สุด" (The Most Complete Practical Manual)

วิสุทธิมรรคไม่ได้เป็นเพียงตำราทางทฤษฎี แต่เป็นคู่มือการลงมือปฏิบัติที่ละเอียดที่สุด โดยเฉพาะในภาคสมาธิที่ได้แจกแจง กรรมฐาน ๔๐ ไว้อย่างครบถ้วนพร้อมทั้งระบุความเหมาะสมกับจริตต่างๆ และในภาคปัญญาที่ได้วางแผนที่ของ วิปัสสนาญาณ ๑๖ ไว้อย่างชัดเจน ทำให้กลายเป็นตำราอ้างอิงหลักสำหรับพระโยคาวจรและครูสอนกรรมฐานในสายเถรวาทมาทุกยุคทุกสมัย

๓. เป็น "มาตรฐานกลางของเถรวาท" (The Theravādin Orthodox Standard)

ในช่วงเวลาที่พระพุทธโฆสาจารย์รจนาคัมภีร์นี้ขึ้น พระพุทธศาสนาได้แตกออกเป็นหลายนิกายและเริ่มมีการตีความคำสอนที่แตกต่างกันออกไป วิสุทธิมรรคซึ่งรจนาขึ้นโดยอิงกับคำสอนของคณะสงฆ์ฝ่ายมหาวิหารในศรีลังกา ได้กลายเป็น "มาตรฐานกลาง" ในการตีความพระไตรปิฎกของฝ่ายเถรวาทที่ได้รับการยอมรับอย่างสูงสุด เป็นการวางรากฐานทางความคิดและแนวปฏิบัติที่มั่นคงและเป็นหนึ่งเดียวกันสืบมาจนถึงปัจจุบัน

๔. เป็น "สะพานเชื่อมพระสูตรและพระอภิธรรม"

วิสุทธิมรรคได้แสดงให้เห็นถึงความเป็นเอกภาพของพระไตรปิฎกได้อย่างน่าอัศจรรย์ โดยนำเอาหลักการปฏิบัติที่ปรากฏในพระสูตรต่างๆ มาอธิบายด้วยกรอบความคิดและศัพท์เทคนิคอันละเอียดลึกซึ้งของพระอภิธรรม ทำให้ผู้ศึกษาสามารถเห็นได้ว่า ทั้งพระสูตรและพระอภิธรรมต่างก็อธิบายสัจธรรมเดียวกัน เพียงแต่ใช้ลีลาและระดับของภาษาที่แตกต่างกันเท่านั้น

บทสรุป

คัมภีร์วิสุทธิมรรคมิใช่เป็นเพียงหนังสือ แต่เป็นมรดกทางปัญญาที่ยิ่งใหญ่ที่สุดชิ้นหนึ่งที่คนรุ่นหลังได้รับมาจากบูรพาจารย์ เป็นผลึกแห่งภูมิปัญญาที่เกิดจากการสั่งสมความรู้ความเข้าใจในพระไตรปิฎกมานับพันปี (นับจากพุทธกาลถึงยุคพระพุทธโฆสาจารย์) และกลั่นออกมาเป็น "แผนที่" ที่ชัดเจนที่สุดที่จะนำพาผู้เดินทางไปสู่จุดหมายปลายทางคือความบริสุทธิ์หลุดพ้นจากทุกข์ทั้งปวง

ในหน้าสุดท้าย เราจะรวบรวมคำศัพท์บาลีที่สำคัญทั้งหมดที่ใช้ในการศึกษาคัมภีร์นี้ไว้ใน อภิธานศัพท์วิสุทธิมรรค