คัมภีร์วิสุทธิมรรคที่รจนาโดยพระพุทธโฆสาจารย์นั้น ได้รับการยกย่องว่าเป็น "สารานุกรมแห่งการปฏิบัติธรรม" ที่มีความสมบูรณ์และเป็นระบบที่สุดคัมภีร์หนึ่ง หัวใจของความยิ่งใหญ่นี้อยู่ที่การจัดวางโครงสร้างที่ชัดเจน ทำให้ผู้ศึกษาสามารถเห็น "แผนที่" การเดินทางทั้งหมดสู่ความบริสุทธิ์หลุดพ้นได้อย่างเป็นลำดับขั้น
โครงสร้างของวิสุทธิมรรคตั้งอยู่บนหลักการสำคัญ ๒ ประการที่ทำงานสอดประสานกัน คือ **ไตรสิกขา** และ **วิสุทธิ ๗**
๑. โครงสร้างหลัก: ไตรสิกขา (The Threefold Training)
ไตรสิกขา คือการฝึกฝนอบรม ๓ ประการอันเป็นหัวใจของการปฏิบัติในพระพุทธศาสนา พระพุทธโฆสาจารย์ได้ใช้หลักการนี้เป็นโครงสร้างใหญ่ในการแบ่งเนื้อหาของคัมภีร์ทั้งเล่มออกเป็น ๓ ภาค (นิเทศ) คือ
- ศีลนิเทศ (ภาคว่าด้วยศีล): เป็นภาคแรกที่วางรากฐานของการปฏิบัติ ว่าด้วยการรักษาความประพฤติทางกายและวาจาให้บริสุทธิ์ ซึ่งเป็นพื้นดินอันมั่นคงสำหรับคุณธรรมขั้นสูงต่อไป
- สมาธินิเทศ (ภาคว่าด้วยสมาธิ): เป็นภาคที่สอง ว่าด้วยการฝึกฝนอบรมจิตให้เกิดความสงบและตั้งมั่นเป็นหนึ่งเดียว (สมาธิ) ซึ่งเป็นพลังสำคัญในการชำระล้างกิเลสและเป็นฐานให้ปัญญาเกิด
- ปัญญานิเทศ (ภาคว่าด้วยปัญญา): เป็นภาคสุดท้ายและเป็นภาคที่ใหญ่ที่สุด ว่าด้วยการอบรมปัญญาเพื่อความรู้แจ้งในสภาวธรรมตามความเป็นจริง (วิปัสสนา) จนสามารถถอนรากของกิเลสและบรรลุพระนิพพานได้
๒. โครงสร้างเชิงปฏิบัติ: วิสุทธิ ๗ (The Seven Stages of Purification)
แม้จะแบ่งเนื้อหาเป็น ๓ ภาคใหญ่ตามไตรสิกขา แต่ในการดำเนินเรื่องโดยละเอียด พระพุทธโฆสาจารย์ได้ร้อยเรียงขั้นตอนการปฏิบัติทั้งหมดผ่านลำดับขั้นของ "ความบริสุทธิ์ ๗ ประการ" หรือ วิสุทธิ ๗ ซึ่งเปรียบเสมือน "สถานี" ทั้ง ๗ แห่งบนเส้นทางการเดินทางสู่พระนิพพาน
แผนผังความสัมพันธ์ระหว่างไตรสิกขาและวิสุทธิ ๗
| หมวดในไตรสิกขา | สัมพันธ์กับลำดับขั้นในวิสุทธิ ๗ |
|---|---|
| ศีล | ๑. สีลวิสุทธิ (ความบริสุทธิ์แห่งศีล) |
| สมาธิ | ๒. จิตตวิสุทธิ (ความบริสุทธิ์แห่งจิต) |
| ปัญญา | ๓. ทิฏฐิวิสุทธิ (ความบริสุทธิ์แห่งความเห็น) |
| ๔. กังขาวิตรณวิสุทธิ (ความบริสุทธิ์แห่งการข้ามพ้นความสงสัย) | |
| ๕. มัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธิ (ความบริสุทธิ์แห่งการเห็นว่าใช่ทางหรือมิใช่ทาง) | |
| ๖. ปฏิปทาญาณทัสสนวิสุทธิ (ความบริสุทธิ์แห่งการเห็นทางปฏิบัติ) | |
| ๗. ญาณทัสสนวิสุทธิ (ความบริสุทธิ์แห่งความรู้และความเห็นแจ้ง) |
จากแผนผังจะเห็นได้ว่า วิสุทธิ ๒ ขั้นแรก คือการอธิบายเรื่อง ศีล และ สมาธิ อย่างสมบูรณ์ ส่วนวิสุทธิ ๕ ขั้นหลัง คือการอธิบายกระบวนการเกิด ปัญญา ในภาคปฏิบัติอย่างเป็นลำดับขั้นจนถึงจุดหมายสูงสุด
บทสรุป
การเข้าใจโครงสร้าง ๒ ระดับนี้ (ไตรสิกขาและวิสุทธิ ๗) เป็นกุญแจสำคัญที่จะทำให้เราไม่หลงทางในการศึกษาคัมภีร์วิสุทธิมรรค ช่วยให้เราเห็นภาพรวมว่าเรากำลังเดินทางอยู่ ณ จุดใดบน "หนทางแห่งความบริสุทธิ์" และสถานีต่อไปที่เราจะต้องผ่านคืออะไร
ในหน้าถัดไป เราจะเริ่มต้นการเดินทาง ณ สถานีแรก คือ สีลวิสุทธิ: ความบริสุทธิ์แห่งศีล