กามาวจรจิต

สรุปตามคัมภีร์อัฏฐสาลินี

คัมภีร์อัฏฐสาลินี เป็นคัมภีร์อรรถกถา (คัมภีร์ที่อธิบายขยายความ) ของคัมภีร์ธัมมสังคณี ซึ่งเป็นคัมภีร์แรกในพระอภิธรรมปิฎก โดยในส่วนของ จิตตุปปาทกัณฑ์ (หมวดที่ว่าด้วยการเกิดขึ้นของจิต) ได้จำแนกประเภทของจิตไว้อย่างละเอียด พระอรรถกถาจารย์ได้อธิบายกามาวจรจิตไว้ทั้งหมด ๕๔ ดวง โดยแบ่งออกเป็น ๓ กลุ่มใหญ่ๆ ดังนี้

🔆 อกุศลจิต ๑๒ ดวง (จิตฝ่ายบาป/ไม่ดี)

เป็นจิตที่มีโทษ ให้ผลเป็นความทุกข์ มีรากเหง้ามาจากอกุศลมูล ๓ คือ โลภะ, โทสะ, โมหะ

โลภมูลจิต ๘ ดวง: จิตที่เกิดพร้อมความอยากได้ มีความยินดีพอใจในอารมณ์

โทสมูลจิต ๒ ดวง: จิตที่เกิดพร้อมความโกรธ ความไม่พอใจ มีความขัดเคืองในอารมณ์

โมหมูลจิต ๒ ดวง: จิตที่เกิดพร้อมความหลง ไม่รู้ตามความเป็นจริง มีความสงสัยฟุ้งซ่าน

🔆 อเหตุกจิต ๑๘ ดวง (จิตที่ไม่มีเหตุประกอบ)

เป็นจิตที่เกิดขึ้นโดยไม่มีเหตุ ๖ (โลภะ, โทสะ, โมหะ, อโลภะ, อโทสะ, อโมหะ) ประกอบอยู่ด้วย เป็นจิตที่ทำหน้าที่เพียงรับอารมณ์หรือเป็นผลของกรรมล้วนๆ แบ่งย่อยได้เป็น:

อกุศลวิบากจิต ๗ ดวง: จิตที่เป็นผลของอกุศลกรรม เช่น การเห็นรูปที่ไม่ดี (จักขุวิญญาณ), ได้ยินเสียงที่ไม่ดี (โสตวิญญาณ) เป็นต้น

กุศลวิบากอเหตุกจิต ๘ ดวง: จิตที่เป็นผลของกุศลกรรม (ฝ่ายกามาวจร) แต่เป็นผลอย่างอ่อนที่ไม่มีเหตุที่ดีงามประกอบ เช่น การเห็นรูปที่ดี, ได้ยินเสียงที่ดี เป็นต้น

อเหตุกกิริยาจิต ๓ ดวง: จิตของพระอรหันต์ที่ไม่ใช่บุญและบาป ทำหน้าที่เพียงรับอารมณ์ทางปัญจทวาร (ทวิปัญจวิญญาณ) และจิตที่ทำให้เกิดการยิ้มของพระอรหันต์ (หสิตุปปาทจิต)

🔆 กามาวจรโสภณจิต ๒๔ ดวง (จิตดีงามฝ่ายกามาวจร)

เป็นจิตฝ่ายดีงาม มีเจตสิกฝ่ายดีงามเกิดร่วมด้วยเสมอ เป็นจิตที่ไม่มีกิเลสอย่างหยาบประกอบ แบ่งเป็น ๓ กลุ่มย่อย:

มหากุศลจิต ๘ ดวง: จิตที่เป็นบุญกุศลทั่วไปของปุถุชน เช่น การให้ทาน, รักษาศีล, ฟังธรรม, เจริญเมตตา เป็นต้น เป็นจิตที่ประกอบด้วยเหตุดีงามอย่างน้อย ๒ หรือ ๓ เหตุ (อโลภะ, อโทสะ, อโมหะ)

มหาวิบากจิต ๘ ดวง: จิตที่เป็นผลของมหากุศลจิต ๘ ดวง ทำให้เกิดเป็นมนุษย์หรือเทวดาที่มีพร้อมบริบูรณ์

มหากิริยาจิต ๘ ดวง: เป็นจิตของพระอรหันต์เท่านั้น เมื่อท่านกระทำกิจกรรมต่างๆ ที่ไม่ใช่การเข้าสมาบัติ เช่น การแสดงธรรม การต้อนรับปฏิสันถาร เป็นจิตที่ประกอบด้วยเหตุดีงาม แต่ไม่ส่งผลเกิดในภพใหม่อีกต่อไป (เป็นเพียงกิริยา)