รูปาวจรจิต

รูปาวจรจิต คือ จิตที่บรรลุถึงความประณีตในระดับ รูปฌาน เป็นจิตที่เกิดขึ้นแก่บุคคลผู้เจริญสมถกรรมฐานจนได้ฌานสมาบัติ และเป็นจิตของพรหมในชั้นรูปภูมิ (พรหมโลกที่มีรูป) คำว่า "รูปาวจร" แปลว่า "จิตที่ท่องเที่ยวหรือเป็นไปในรูปภูมิ" ซึ่งเป็นภพภูมิที่ประณีตกว่ากามภูมิ

ในคัมภีร์อัฏฐสาลินี ได้จำแนกรูปาวจรจิตไว้ทั้งหมด ๑๕ ดวง โดยแบ่งออกเป็น ๓ ประเภทตามชาติของจิต ได้แก่ กุศล, วิบาก, และกิริยา ซึ่งแต่ละประเภทจะสัมพันธ์กับระดับของฌาน ๕ ขั้น (ตามนัยพระอภิธรรม) ดังนี้

การจำแนกรูปาวจรจิต ๑๕ ดวง

รูปาวจรจิต ๑๕ ดวง แบ่งออกเป็น ๓ หมวด หมวดละ ๕ ดวง คือ:

• รูปาวจรกุศลจิต ๕ ดวง (มหากุศลแห่งรูปฌาน)
• รูปาวจรวิบากจิต ๕ ดวง (ผลของรูปฌานกุศล)
• รูปาวจรกิริยาจิต ๕ ดวง (จิตของพระอรหันต์ผู้เข้าฌาน)

๑. รูปาวจรกุศลจิต (๕ ดวง)

เป็นจิตฝ่ายกุศลที่เกิดขึ้นในขณะที่โยคีบุคคล (ผู้ยังเป็นปุถุชนหรือพระเสขะ) กำลังเจริญสมถกรรมฐานและเข้าถึงฌานสมาบัติในระดับต่างๆ เป็นจิตที่เป็นเหตุให้ได้ไปเกิดในรูปพรหมโลก และเป็นบาทฐานสำคัญของการเจริญวิปัสสนาต่อไป ผู้ที่ทำรูปาวจรกุศลจิตนี้ได้ เมื่อสิ้นชีวิตย่อมส่งผลให้ไปเกิดเป็นรูปพรหม ตามกำลังของฌานที่ตนบรรลุ

๒. รูปาวจรวิบากจิต (๕ ดวง)

เป็นจิตที่เป็น ผล (วิบาก) ของรูปาวจรกุศลจิตที่ได้กระทำไว้ในอดีตชาติ จิตประเภทนี้ทำหน้าที่ ๒ อย่างคือ:

• ปฏิสนธิ: เป็นจิตดวงแรกที่เกิดขึ้นเมื่อไปปฏิสนธิในรูปพรหมโลก
• ภวังค์ และ จุติ: ทำหน้าที่เป็นภวังคจิต (จิตที่รักษาภพ) ตลอดชีวิตในพรหมโลกนั้น และเป็นจุติจิต (จิตดวงสุดท้าย) เมื่อจะสิ้นชีวิตจากภพนั้น

รูปาวจรวิบากจิตมี ๕ ดวง ซึ่งเป็นผลสืบเนื่องมาจากรูปาวจรกุศลทั้ง ๕ ดวงตามลำดับ เช่น ผู้ที่ทำปฐมฌานกุศลไว้ ก็จะได้รับปฐมฌานวิบากจิตเป็นผล ไปเกิดในพรหมโลกชั้นปฐมฌานภูมิ เป็นต้น

๓. รูปาวจรกิริยาจิต (๕ ดวง)

เป็นจิตของ พระอรหันต์ เท่านั้น เมื่อท่านต้องการพักผ่อนในความสงบของฌานสมาบัติ จิตที่เข้าฌานของท่านจะเป็น กิริยาจิต คือเป็นจิตที่สักแต่ว่ากระทำ ไม่ใช่กุศลและไม่ส่งผลเป็นวิบากอีกต่อไป เพราะพระอรหันต์สิ้นอาสวกิเลสแล้ว การกระทำของท่านจึงไม่สร้างภพชาติใหม่ รูปาวจรกิริยาจิตก็มี ๕ ดวงตามระดับฌานเช่นกัน

ลักษณะสำคัญของรูปาวจรจิต

• มีอารมณ์เป็นบัญญัติ: รูปาวจรจิตมีอารมณ์ที่เกิดจากการเพ่งกรรมฐานบัญญัติ เช่น กสิณบัญญัติ (ภาพที่น้อมนึกขึ้นในใจจากการเพ่งกสิณ) หรือ อานาปานสติบัญญัติ เป็นต้น ไม่ได้มีอารมณ์เป็นกามคุณ ๕ เหมือนกามาวจรจิต
• เป็นจิตที่สงบและประณีต: เป็นจิตที่สงัดจากนิวรณ์ ๕ (กามฉันทะ, พยาบาท, ถีนมิทธะ, อุทธัจจกุกกุจจะ, วิจิกิจฉา) จึงมีความสงบ ตั้งมั่น และเปี่ยมด้วยพลัง
• เป็นบาทแห่งอภิญญา: ผู้ที่ได้ปัญจมฌานจนชำนาญ สามารถฝึกฝนเพื่อทำอภิญญา (ความสามารถพิเศษทางจิต) เช่น แสดงฤทธิ์ได้, หูทิพย์, ตาทิพย์ เป็นต้น