จิตตุปปาทกัณฑ์

หลักการจำแนกจิต

นิยามของ "จิต"

ก่อนจะจำแนกประเภท อัฏฐสาลินีได้ให้นิยามของคำว่า "จิต" ไว้ว่า คือ "สภาวะที่รู้อารมณ์" (อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ) หมายความว่า จิตเป็นธรรมชาติหรือสภาวะที่ทำหน้าที่รับรู้สิ่งต่างๆ ที่มากระทบ ไม่ว่าจะเป็นรูป เสียง กลิ่น รส สัมผัสทางกาย หรือเรื่องราวที่นึกคิดในใจ (ธรรมารมณ์) ตัวจิตเองไม่มีรูปร่าง แต่เป็น "นามธรรม" ที่เป็นประธานในการรับรู้

การจำแนกจิตโดยสังเขป (๘๙ หรือ ๑๒๑ ดวง)

นี่คือการจำแนกที่รู้จักกันแพร่หลายที่สุดในพระอภิธรรม โดยเป็นการสรุปรวมจิตทั้งหมดที่มีอยู่ตามธรรมชาติ ออกเป็น ๒ แบบ คือ:

• โดยย่อ (สังเขปนัย): จำแนกได้ ๘๙ ดวง
• โดยพิสดาร (วิตถารนัย): จำแนกได้ ๑๒๑ ดวง

ที่จำนวนต่างกัน เพราะในแบบพิสดารนั้น ได้จำแนก โลกุตตรจิต (จิตที่พ้นจากโลก) ซึ่งมี ๘ ดวงในแบบย่อ ให้ละเอียดลงไปตามระดับของฌานสมาบัติที่ประกอบกับมรรคและผลจิตนั้น จึงขยายจาก ๘ ดวงเป็น ๔๐ ดวง ทำให้จำนวนรวมกลายเป็น ๑๒๑ ดวง

การจำแนกจิตโดยชาติ

เป็นการจำแนกจิตตามลักษณะโดยธรรมชาติและผลที่จะให้ ซึ่งเป็นแกนหลักในการทำความเข้าใจเรื่องกรรม แบ่งออกเป็น ๔ ชาติ คือ:

• กุศลจิต : จิตฝ่ายดีงาม มีทั้งหมด ๒๑ ดวง
• อกุศลจิต : จิตฝ่ายชั่วร้าย เป็นบาป มีทั้งหมด ๑๒ ดวง
• วิบากจิต : จิตที่เป็นผลของกรรม มีทั้งหมด ๓๖ ดวง (โดยย่อ)
• กิริยาจิต : จิตที่สักแต่ว่าทำ ไม่จัดเป็นบุญหรือบาป มีทั้งหมด ๒๐ ดวง (โดยย่อ)

การจำแนกจิตโดยภูมิ

เป็นการจำแนกจิตตามระดับของภพภูมิที่จิตนั้นเกี่ยวข้องหรือสามารถเกิดขึ้นได้ แบ่งเป็น ๔ ระดับ คือ:

• กามาวจรจิต: จิตที่ยังท่องเที่ยวอยู่ในกามภูมิ มีทั้งหมด ๕๔ ดวง
• รูปาวจรจิต: จิตที่เป็นไปในรูปภูมิ มีทั้งหมด ๑๕ ดวง
• อรูปาวจรจิต: จิตที่เป็นไปในอรูปภูมิ มีทั้งหมด ๑๒ ดวง
• โลกุตตรจิต: จิตที่พ้นจากโลกโดยสิ้นเชิง มีทั้งหมด ๘ ดวง (โดยย่อ) หรือ ๔๐ ดวง (โดยพิสดาร)