ตามคัมภีร์อัฏฐสาลินี การสังคายนาพระอภิธรรมในการสังคายนาครั้งที่ ๑ มีลักษณะพิเศษและแตกต่างจากการสังคายนาพระวินัยและพระสูตร ดังนี้
๑. ผู้ทรงจำและสืบทอดพระอภิธรรม
ก่อนอื่น คัมภีร์ได้ปูพื้นฐานว่า แม้พระอานนท์เถระจะเป็น "ธรรมภัณฑาคาริก" (ผู้เป็นคลังแห่งธรรม) และทรงจำพระสูตรทั้งหมดได้ แต่ผู้ที่ได้รับการถ่ายทอดพระอภิธรรมโดยตรงและละเอียดที่สุดจากพระพุทธเจ้าคือ พระสารีบุตรเถระ
ที่มา: พระพุทธเจ้าทรงแสดงพระอภิธรรมโปรดพุทธมารดา ณ สวรรค์ชั้นดาวดึงส์ และทุกๆ วันจะเสด็จกลับมายังโลกมนุษย์เพื่อถ่ายทอดเนื้อหาโดยย่อแก่พระสารีบุตร
การสืบทอด: พระสารีบุตรได้นำเนื้อหานั้นมาขยายความและสั่งสอนแก่ศิษย์ ๕๐๐ รูปโดยละเอียด ทำให้พระอภิธรรมเป็นที่รู้จักในฐานะ "วิสัย" หรือขอบเขตความรู้อันเชี่ยวชาญของพระสารีบุตร
๒. การสังคายนาพระอภิธรรมในที่ประชุม
ในการสังคายนาครั้งที่ ๑ ณ ถ้ำสัตตบรรณคูหา เมืองราชคฤห์ หลังจากที่พระมหากัสสปะเถระได้ซักถาม พระอุบาลีเกี่ยวกับพระวินัย และพระอานนท์เกี่ยวกับพระธรรม (พระสูตร) แล้ว ที่ประชุมได้ปรารภถึงการสังคายนาพระอภิธรรม
ผู้สังคายนา: พระมหากัสสปะเถระได้มอบหมายให้ พระอานนท์เถระ เป็นผู้ตอบคำถามเกี่ยวกับพระอภิธรรม เนื่องจากพระสารีบุตรเถระได้นิพพานไปก่อนหน้านั้นแล้ว
คำถามสำคัญ: พระมหากัสสปะได้ตั้งคำถามในลักษณะที่เชื่อมโยงพระอภิธรรมเข้ากับพระสูตร เช่น "ข้าแต่ท่านพระอานนท์ พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ พระผู้มีพระภาคตรัสไว้ ณ ที่ไหน?"
๓. วิธีการสังคายนา: รวมอยู่ในพระสุตตันตปิฎก
นี่คือหัวใจสำคัญของคำอธิบายในอัฏฐสาลินี พระอภิธรรมไม่ได้ถูกสังคายนาแยกออกมาเป็นปิฎกที่ ๓ อย่างชัดเจนในวาระนั้น แต่ถูกนับรวมและสังคายนาไปพร้อมกับพระสุตตันตปิฎก
การตอบของพระอานนท์: เมื่อพระอานนท์เถระตอบคำถามว่าพระอภิธรรมแต่ละคัมภีร์ตรัสไว้ที่ไหน เกี่ยวเนื่องกับเหตุการณ์ใดในพระสูตร ท่านก็ได้ยกพระสูตรเหล่านั้นขึ้นมาสาธยาย
นัยของการสังคายนา: อรรถกถาอธิบายว่า การที่พระอานนท์ยกพระสูตรที่เกี่ยวข้องกับเนื้อหาพระอภิธรรมขึ้นมาสวดสาธยายนั้น เท่ากับการสังคายนาพระอภิธรรมไปในตัว เพราะเนื้อหาของพระอภิธรรมนั้นแฝงและกระจายอยู่ในพระสูตรต่างๆ นั่นเอง
ข้อสรุปในคัมภีร์: ด้วยเหตุนี้ พระอรรถกถาจารย์จึงสรุปว่า "ธรรมสังคหะ (การรวบรวมธรรม) ๙ อย่าง คือ ทีฆนิกาย, มัชฌิมนิกาย, สังยุตตนิกาย, อังคุตตรนิกาย, ขุททกนิกาย และอภิธรรมปิฎกอีก ๔ ปกรณ์ (ยกเว้นธัมมสังคณี, วิภังค์, ปัฏฐาน) ได้ถูกสังคายนาไปแล้วด้วยคำว่า ขุททกนิกายสังคหะ" ซึ่งเป็นการยืนยันว่าพระอภิธรรมถูกนับรวมอยู่ในพระธรรมที่พระอานนท์สวดไปแล้ว
๔. สรุปและสาระสำคัญ
- ยืนยันความมีอยู่: คัมภีร์อัฏฐสาลินียืนยันอย่างชัดเจนว่า พระอภิธรรมได้ถูกสังคายนาในการทำปฐมสังคายนาจริง
- ผู้สังคายนา: ผู้ที่ทำหน้าที่วิสัชชนา (ตอบ) คือ พระอานนท์เถระ ในฐานะผู้ทรงจำพระธรรมทั้งหมด
- วิธีการ: สังคายนาโดยนัย คือนับรวมเป็นส่วนหนึ่งของพระสุตตันตปิฎก เมื่อพระอานนท์สาธยายพระสูตรที่เกี่ยวข้อง ก็เท่ากับได้สาธยายพระอภิธรรมไปพร้อมกัน
- วัตถุประสงค์: คำอธิบายนี้มีขึ้นเพื่อยืนยันว่าพระอภิธรรมเป็น พุทธวจนะ ที่ได้รับการรับรองจากที่ประชุมพระอรหันต์ ๕๐๐ รูป และสืบทอดมาพร้อมกับพระวินัยและพระสูตรตั้งแต่อดีตกาล