ปฐมเหตุแห่งพระอภิธรรม

คัมภีร์อัฏฐสาลินี ซึ่งเป็นอรรถกถา (คัมภีร์ที่อธิบายขยายความพระไตรปิฎก) ของธัมมสังคณีปกรณ์ อันเป็นคัมภีร์แรกแห่งพระอภิธรรมปิฎก ได้อธิบายถึงที่มาและปฐมเหตุแห่งพระอภิธรรมไว้อย่างละเอียดและลึกซึ้ง โดยสามารถสรุปใจความสำคัญได้ดังนี้

---

พระอภิธรรมคืออะไรและมาจากไหน?

คัมภีร์อัฏฐสาลินีเริ่มต้นด้วยการตั้งคำถามสำคัญ ๔ ข้อ เพื่อปูพื้นฐานความเข้าใจเกี่ยวกับพระอภิธรรม ได้แก่

1. พระอภิธรรมมาจากไหน?
2. ใครเป็นผู้แสดง?
3. แสดงที่ไหน?
4. แสดงเพื่ออะไร?

คำตอบโดยสรุปคือ พระอภิธรรมนี้มีที่มาจาก พระสัพพัญญุตญาณ (พระปรีชาญาณอันหยั่งรู้ทุกสิ่ง) ขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า โดยพระองค์ทรงเป็นผู้แสดงธรรมนี้เอง ณ สวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เพื่อโปรด พุทธมารดา ซึ่งบังเกิดเป็นเทพบุตรนามว่า "สันดุสิตเทพบุตร" พร้อมด้วยเหล่าเทวดาและพรหมจากหมื่นจักรวาล

---

ปฐมเหตุ: มูลเหตุที่แท้จริงของการบังเกิดพระอภิธรรม

แม้ว่าเหตุการณ์การแสดงธรรมบนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์จะเป็นที่มาในเชิงประวัติศาสตร์ แต่คัมภีร์อัฏฐสาลินีได้ชี้ให้เห็นถึง "ปฐมเหตุ" หรือมูลเหตุอันเป็นรากฐานที่ลึกซึ้งกว่านั้น ซึ่งเป็นเหตุให้พระอภิธรรมอุบัติขึ้น ปฐมเหตุนั้นคือ "พระอภินิหารสัทธา" (Bodhiabhinīhārasaddhā)

พระอภินิหารสัทธา หมายถึง ศรัทธาอันยิ่งใหญ่ที่ตั้งมั่นในการปรารถนาพระโพธิญาณของพระโพธิสัตว์ (พระพุทธเจ้าเมื่อครั้งยังบำเพ็ญบารมี) ซึ่งเกิดขึ้นครั้งแรกเมื่อ ๔ อสงไขยกับอีกแสนมหากัปป์ก่อน ณ เบื้องพระพักตร์ของพระพุทธเจ้าทีปังกร

ในครั้งนั้น สุเมธดาบส (ชาติหนึ่งของพระโพธิสัตว์) ได้เห็นพระพุทธเจ้าทีปังกรและเกิดศรัทธาเลื่อมใสอย่างแรงกล้า ท่านได้ตั้งมหาปณิธานว่าปรารถนาจะเป็นพระพุทธเจ้าเช่นเดียวกับพระองค์ในอนาคต เพื่อที่จะรื้อขนสรรพสัตว์ออกจากห้วงทุกข์แห่งสังสารวัฏ ความปรารถนาอันยิ่งใหญ่นี้เองคือ "ปฐมเหตุ" ที่ทำให้พระโพธิสัตว์ทรงบำเพ็ญพระบารมีมาอย่างยาวนาน จนกระทั่งได้ตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า และได้ค้นพบธรรมอันลึกซึ้งคือ "พระอภิธรรม"

ดังนั้น คัมภีร์อัฏฐสาลินีจึงสรุปว่า พระอภิธรรมไม่ได้เกิดขึ้นมาลอยๆ แต่มีรากฐานมาจากพระมหากรุณาและพระปัญญาที่พระโพธิสัตว์ได้สั่งสมมาตลอดระยะเวลาอันยาวนานนับภพนับชาติไม่ถ้วน โดยมี "พระอภินิหารสัทธา" เป็นแรงผลักดันและเป็นจุดเริ่มต้นที่แท้จริง

---

ลำดับเหตุการณ์การแสดงพระอภิธรรมตามคัมภีร์อัฏฐสาลินี

• สัปดาห์ที่ ๔ แห่งการตรัสรู้: หลังจากตรัสรู้ พระพุทธองค์ทรงพิจารณาธรรมที่พระองค์ได้ตรัสรู้เป็นเวลา ๗ สัปดาห์ ในสัปดาห์ที่ ๔ (รัตนฆรเจดีย์) พระองค์ได้ทรงพิจารณาเนื้อหาของพระอภิธรรมปิฎกทั้ง ๗ คัมภีร์อย่างละเอียด ทำให้พระฉัพพรรณรังสี (รัศมี ๖ ประการ) แผ่ซ่านออกจากพระวรกาย
• เสด็จสู่ดาวดึงส์เทวโลก: ในพรรษาที่ ๗ หลังตรัสรู้ พระพุทธองค์ได้เสด็จขึ้นไปยังสวรรค์ชั้นดาวดึงส์เพื่อทรงแสดงธรรมโปรดพระพุทธมารดา
• แสดงพระอภิธรรม: ตลอด ๓ เดือนเต็มในพรรษานั้น พระพุทธองค์ได้ทรงแสดงพระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ แก่เหล่าเทวดาและพรหม โดยมีสันดุสิตเทพบุตร (อดีตพระนางสิริมหามายา) เป็นประธาน
• ถ่ายทอดสู่โลกมนุษย์: ในเวลาใกล้รุ่งของทุกวัน พระพุทธองค์จะทรงเนรมิต "พระพุทธนิมิต" ขึ้นแสดงธรรมแทนพระองค์ แล้วเสด็จกลับมายังโลกมนุษย์ ณ ป่าไม้จันทน์ เพื่อปฏิบัติพุทธกิจ เมื่อพระสารีบุตรเถระ ผู้เป็นอัครสาวกเบื้องขวาและเลิศทางปัญญา เข้าเฝ้า พระพุทธองค์ก็จะทรงแสดงพระอภิธรรมที่ได้สอนแก่เทวดาในวันนั้นๆ โดยย่อแก่พระสารีบุตร
• การสืบทอดคำสอน: พระสารีบุตรเมื่อได้รับฟังแล้ว ก็ได้นำธรรมนั้นมาถ่ายทอดแก่ศิษย์ของท่าน ๕๐๐ รูป ทำให้พระอภิธรรมได้รับการทรงจำและสืบทอดต่อมาในหมู่สงฆ์ จนกระทั่งมีการสังคายนาและจารึกลงเป็นลายลักษณ์อักษรสืบมาจนถึงปัจจุบัน