ตามนัยคัมภีร์อัฏฐสาลินี มหาภูตรูป ๔ หรือ ธาตุ ๔ คือสภาวะพื้นฐาน ๔ ประการที่เป็นแก่นและเป็นประธานของสสารทั้งปวง ไม่ใช่ดิน, น้ำ, ลม, ไฟ ตามความหมายที่เราเข้าใจกันทั่วไป แต่หมายถึง คุณสมบัติ (สภาวลักขณะ) ที่สสารทุกชนิดต้องมีอยู่เสมอและแยกออกจากกันไม่ได้โดยเด็ดขาด
๑. ปถวีธาตุ (ธาตุดิน): สภาวะความแข็ง-อ่อน
ปถวีธาตุ คือคุณสมบัติที่ทำให้สสารมีลักษณะ แข็งกระด้าง หรือ อ่อนนุ่ม เป็นสภาวะแห่งการแผ่ขยายและเป็นที่ตั้งหรือที่รองรับของรูปธรรมอื่นๆ
- สภาวลักขณะ: แข็ง (ขักขฬะ) หรือ อ่อน (มุทุ)
- หน้าที่: ทำหน้าที่เป็น "ที่ตั้ง" หรือ "ที่รองรับ" ให้รูปธรรมอื่นๆ (อาโป, เตโช, วาโย) ได้อาศัยอยู่
- การปรากฏ: เมื่อเราสัมผัสแล้วรู้สึกว่า แข็ง, อ่อน, หยาบ, ละเอียด นั่นคือการปรากฏของปถวีธาตุ
- ตัวอย่าง: ความแข็งของกระดูก, ฟัน, เขา; ความอ่อนนุ่มของเนื้อ, หนัง, ลิ้น ในร่างกาย
๒. อาโปธาตุ (ธาตุน้ำ): สภาวะการเกาะกุม-ไหลซึม
อาโปธาตุ คือคุณสมบัติในการ เกาะกุม (อาพันธนะ) หรือ ไหลซึม (ปัคฆรณะ) ไม่ใช่ตัวของเหลว แต่เป็นพลังงานที่ทำหน้าที่ยึดเหนี่ยวอะตอมของสสารต่างๆ ให้รวมตัวเป็นกลุ่มก้อน ไม่ให้กระจัดกระจาย
- สภาวลักขณะ: การไหล, การเอิบอาบ, การเกาะกุม
- หน้าที่: ทำหน้าที่ "ยึดเหนี่ยว" หรือ "ประสาน" มหาภูตรูปอื่นๆ ให้รวมกันอยู่ได้
- การปรากฏ: ไม่สามารถรับรู้ได้โดยตรงผ่านการสัมผัสทางกาย แต่จะรู้ได้ทางใจโดยการอนุมานจากการที่สสารคงรูปอยู่ได้
- ตัวอย่าง: การที่เลือด, น้ำเหลือง, เหงื่อ, ปัสสาวะ ในร่างกายรวมตัวกันเป็นของเหลวอยู่ได้โดยไม่กระจายหายไปในทันที เป็นเพราะอำนาจการเกาะกุมของอาโปธาตุ
๓. เตโชธาตุ (ธาตุไฟ): สภาวะความร้อน-เย็น
เตโชธาตุ คือคุณสมบัติของ อุณหภูมิ ซึ่งมีทั้งสภาวะ ร้อน (อุณหะ) และ เย็น (สีตะ) ทำหน้าที่ในการทำให้สสาร "สุก" หรือ "แก่" หรือเปลี่ยนแปลงไป (ปาจกะ)
- สภาวลักขณะ: ร้อน หรือ เย็น
- หน้าที่: ทำหน้าที่ "ย่อย" หรือ "ทำให้สุก" ทำให้รูปธรรมมีความเจริญ (เติบโต) หรือเสื่อม (แก่ชรา)
- การปรากฏ: เมื่อเราสัมผัสแล้วรู้สึกว่า ร้อน หรือ เย็น นั่นคือการปรากฏของเตโชธาตุ
- ตัวอย่าง: ไฟธาตุที่ย่อยอาหารในร่างกาย (ปริณามัคคี), ไออุ่นในร่างกายที่รักษาชีวิต (อุสมาเตโช)
๔. วาโยธาตุ (ธาตุลม): สภาวะความไหว-เคร่งตึง
วาโยธาตุ คือคุณสมบัติแห่ง การเคลื่อนไหว (สมุททิรณะ) และ ความเคร่งตึง (วิตถัมภนะ) เป็นสภาวะที่ทำให้สสารเกิดการเคลื่อนที่จากจุดหนึ่งไปยังอีกจุดหนึ่ง และค้ำจุนโครงสร้างของสสารไว้
- สภาวลักขณะ: การเคลื่อนไหว, การค้ำจุน, ความตึง
- หน้าที่: ทำหน้าที่ "เคลื่อนไหว" และ "ค้ำจุน" รูปธรรมอื่นๆ
- การปรากฏ: เมื่อเราสัมผัสแล้วรู้สึกว่า มีการผลักดัน, การสั่นไหว, ความตึง นั่นคือการปรากฏของวาโยธาตุ
- ตัวอย่าง: ลมหายใจเข้าออก, ลมที่พัดในช่องท้อง, การเคลื่อนไหวอวัยวะต่างๆ เช่น การเหยียด-คู้แขนขา ล้วนเกิดจากวาโยธาตุ
หลักการสำคัญ: อวินิพโภครูป (รูปที่แยกกันไม่ได้)
คัมภีร์อัฏฐสาลินีเน้นย้ำว่า มหาภูตรูปทั้ง ๔ เป็นอวินิพโภครูป หมายความว่า ในหน่วยที่เล็กที่สุดของสสาร (กลาป) จะต้องมีธาตุทั้ง ๔ ประการนี้อยู่ร่วมกันเสมอ ไม่สามารถแยกออกจากกันได้โดยเด็ดขาด เพียงแต่จะมีธาตุใดธาตุหนึ่งปรากฏลักษณะเด่นชัดกว่าธาตุอื่นๆ เท่านั้น เช่น ในก้อนหิน จะมีปถวีธาตุ (ความแข็ง) ปรากฏเด่นชัดที่สุด แต่ในก้อนหินนั้นก็ยังมีอาโปธาตุ (การเกาะกุม), เตโชธาตุ (อุณหภูมิ) และวาโยธาตุ (ความตึง) อยู่ด้วยเสมอ