สุตตันติกทุกมาติกา คือ "มาติกา" หรือแม่บทธรรมะที่จัดเป็นคู่ (ทุกะ) ซึ่งมีที่มาจากพระสุตตันตปิฎกเป็นหลัก แต่ถูกนำมาจัดเป็นหัวข้อเพื่ออธิบายขยายความตามนัยแห่งพระอภิธรรม
คำว่า "สุตตันติกะ" แปลว่า เกี่ยวเนื่องด้วยพระสูตร, "ทุกะ" แปลว่า หมวด ๒ หรือคู่ และ "มาติกา" แปลว่า แม่บท หรือหัวข้อ
โดยสรุป สุตตันติกทุกมาติกา คือ หัวข้อธรรมจำนวน ๔๒ คู่ ที่ยกมาจากพระสูตรต่างๆ เพื่อนำมาวิเคราะห์และสังเคราะห์สภาวธรรม (ปรมัตถธรรม) อย่างละเอียดตามหลักพระอภิธรรม
บทบาทของคัมภีร์อัฏฐสาลินี
คัมภีร์ธัมมสังคณีซึ่งเป็นคัมภีร์แรกของพระอภิธรรมปิฎก ได้ยกมาติกาเหล่านี้ขึ้นมาเป็นหัวข้อตั้งไว้เท่านั้น แต่ไม่ได้อธิบายความหมายโดยละเอียด คัมภีร์อัฏฐสาลินี ในฐานะอรรถกถา จึงมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในการ "อรรถาธิบาย" หรือขยายความหมายของธรรมะแต่ละคู่ใน ๔๒ หมวดนี้ ว่าคืออะไร มีสภาวธรรมใดเป็นองค์ธรรม และมีความเกี่ยวเนื่องกันอย่างไร
ลักษณะเด่นของสุตตันติกทุกมาติกา
- เชื่อมโยงพระสูตรและพระอภิธรรม: เป็นสะพานเชื่อมให้เห็นว่า ธรรมะที่ตรัสสอนในพระสูตร ซึ่งมักเป็นโวหารเทศนาสำหรับบุคคลทั่วไป (ปุคคลาธิษฐาน) นั้น มีสภาวธรรมตามพระอภิธรรม (ธรรมาธิษฐาน) รองรับอยู่อย่างไร
- แสดงธรรมเป็นคู่ตรงข้าม: ธรรมะส่วนใหญ่ในหมวดนี้จะแสดงเป็นคู่ที่มีความหมายตรงกันข้ามกัน เช่น กุศลธรรมกับอกุศลธรรม, ปัญญากับความไม่รู้ เป็นต้น เพื่อให้เห็นความแตกต่างและเลือกปฏิบัติในทางที่ถูกที่ควร
การอธิบายธรรมะบางหมวดตามนัยอัฏฐสาลินี
คัมภีร์อัฏฐสาลินีจะอธิบายแต่ละหัวข้ออย่างละเอียด นี่คือตัวอย่างบางหมวดที่สำคัญ
๑. วิชชาภาคิยทุกะ - หมวดธรรมที่เป็นส่วนแห่งวิชชา
- วิชชา (ความรู้แจ้ง): องค์ธรรมคือ ปัญญาเจตสิก ที่ประกอบในมรรคจิต ๔ หมายถึง ปัญญาที่ทำหน้าที่ประหาณกิเลสในขณะบรรลุเป็นพระอริยบุคคลขั้นต่างๆ
- อวิชชา (ความไม่รู้): องค์ธรรมคือ โมหเจตสิก คือความหลง ไม่รู้ในอริยสัจ ๔ ไม่รู้ในสภาวธรรมตามความเป็นจริง เป็นรากเหง้าของอกุศลทั้งปวง
๒. หิริโอตตัปปทุกะ - หมวดหิริและโอตตัปปะ (ธรรมคุ้มครองโลก)
- หิริ (ความละอายต่อบาป): องค์ธรรมคือ หิริเจตสิก มีลักษณะเกลียดชังต่อทุจริตกรรม มีความละอายใจที่จะทำบาป เปรียบเหมือนความรังเกียจของสกปรก
- โอตตัปปะ (ความเกรงกลัวต่อผลของบาป): องค์ธรรมคือ โอตตัปปเจตสิก มีลักษณะสะดุ้งกลัวต่อผลกรรมที่จะเกิดขึ้นจากการทำทุจริต เปรียบเหมือนความกลัวไฟหรือยาพิษ
๓. ขันติโสรัจจทุกะ - หมวดขันติและโสรัจจะ
- ขันติ (ความอดทน): องค์ธรรมคือ อโทสเจตสิก (ความไม่โกรธ) ที่มีความอดทนอดกลั้นเป็นอาการปรากฏ คือการรักษาสภาพจิตไว้ไม่ให้ขุ่นมัวเมื่อประสบกับสิ่งที่ไม่น่าพอใจ
- โสรัจจะ (ความสงบเสงี่ยม): องค์ธรรมคือ อโลภะ, อโทสะ, และปัญญา มีลักษณะไม่ล่วงละเมิด ไม่ก้าวร้าวทางกายและวาจา เป็นความงดงามที่เกิดจากจิตใจที่สงบเย็น
