เพื่อความเข้าใจในบทนี้ควรฟัง, จดจำความหมายจากบทสวด ธรรมสังคณีปกรณ์
🎧 ฟังสาธยายสวดบาลี ☸️มาติกาพร้อมคำแปล และอธิบายความ ทั้ง ๑๖๔ หัวข้อ (สำเนียงลังกา)


ทุกมาติกา คือ แม่บทหรือหัวข้อธรรมที่จัดเป็นหมวด ๒ ซึ่งเป็นโครงสร้างหลักส่วนที่สองของพระอภิธรรม ต่อจากติกมาติกา (หมวด ๓) ใช้สำหรับจำแนกสภาวธรรมทั้งปวงออกเป็นคู่ๆ ซึ่งมักจะเป็นคู่ที่มีความหมายตรงกันข้ามหรือมีความเกี่ยวเนื่องกัน

ในขณะที่ติกมาติกา ๒๒ หมวด เป็นแม่บทที่มาจากพระอภิธรรมโดยตรง (อภิธรรมมาติกา) ทุกมาติกานั้นมีความพิเศษคือ เป็นการรวบรวมหัวข้อธรรมมาจากทั้งพระอภิธรรมและพระสูตร คัมภีร์อัฏฐสาลินีอธิบายว่า ทุกมาติกาทั้งหมดมี ๑๐๐ หมวด (ทุกะ) แต่เพื่อให้เข้าใจง่าย สามารถแบ่งกลุ่มตามที่มาและเนื้อหาได้ ดังนี้

สรุปและอธิบายโครงสร้างของทุกมาติกา ๑๐๐ หมวด

การจะแสดงรายการทั้ง ๑๐๐ หมวดในครั้งเดียวอาจจะยาวเกินไป ผมจึงขอสรุปและอธิบายเป็นกลุ่มๆ ตามนัยแห่งอรรถกถา พร้อมยกตัวอย่างที่สำคัญในแต่ละกลุ่มครับ

  1. เหตุมหาทุกะ (หมวดย่อยใหญ่ที่ว่าด้วยเหตุ - ๑๓ หมวด)

    เป็นกลุ่มของธรรมะหมวด ๒ ที่สำคัญและเป็นพื้นฐานที่สุดของพระอภิธรรม

    ตัวอย่าง:
    เหตุทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. เหตุ (กุศลเหตุ ๓, อกุศลเหตุ ๓) / ๒. ไม่ใช่เหตุ
    สเหตุกทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. เกิดพร้อมเหตุ / ๒. ไม่ได้เกิดพร้อมเหตุ
    เหตุสัมปยุตตทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. ประกอบกับเหตุ / ๒. ไม่ได้ประกอบกับเหตุ
  2. จูฬันตรทุกะ (หมวดย่อยเล็กที่มาในระหว่าง - ๗ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่แทรกอยู่ระหว่างหมวดใหญ่ๆ

    ตัวอย่าง:
    สาสวทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. อารมณ์ของอาสวะ / ๒. ไม่เป็นอารมณ์ของอาสวะ
    สังยุตตทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. ประกอบกับธรรมอื่นได้ / ๒. ประกอบกับธรรมอื่นไม่ได้ (คือ รูปกับนิพพาน)
  3. อาสวโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยอาสวะ - ๑๐ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "อาสวะ" (กิเลสที่หมักดอง)

    ตัวอย่าง:
    อาสวทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. ตัวอาสวะ / ๒. ไม่ใช่อาสวะ
    อาสวสัมปยุตตทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. ประกอบกับอาสวะ / ๒. ไม่ได้ประกอบกับอาสวะ
  4. สัญโญชนโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยสังโยชน์ - ๑๐ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "สังโยชน์" (กิเลสที่ผูกมัดสัตว์ไว้ในภพ)

    ตัวอย่าง:
    สัญโญชนทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. ตัวสังโยชน์ / ๒. ไม่ใช่สังโยชน์
  5. คันถโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยคันถะ - ๘ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "คันถะ" (กิเลสที่ร้อยรัดกายกับใจ)

  6. โอฆโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยโอฆะ - ๘ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "โอฆะ" (กิเลสที่เป็นดั่งห้วงน้ำท่วมทับจิตใจ)

  7. โยคโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยโยคะ - ๘ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "โยคะ" (กิเลสที่ประกอบสัตว์ไว้ในภพ)

  8. นีวรณโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยนิวรณ์ - ๑๐ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "นิวรณ์" (สิ่งที่กั้นจิตไม่ให้บรรลุความดี)

  9. ปรามาสโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยปรามาส - ๔ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "ปรามาส" (ความยึดมั่นถือมั่น)

  10. มหันตรทุกะ (หมวดย่อยใหญ่ที่มาในลำดับหลัง - ๘ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่สำคัญอีกกลุ่มหนึ่ง

    ตัวอย่าง:
    อุปาทานทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. ตัวอุปาทาน / ๒. ไม่ใช่อุปาทาน
    อุปาทินนทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. ถูกกรรมยึดครอง / ๒. ไม่ถูกกรรมยึดครอง
  11. อุปาทานโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยอุปาทาน - ๖ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "อุปาทาน" (ความยึดมั่นถือมั่น)

  12. กิเลสโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยกิเลส - ๘ หมวด)

    เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "กิเลส" โดยตรง