เพื่อความเข้าใจในบทนี้ควรฟัง, จดจำความหมายจากบทสวด ธรรมสังคณีปกรณ์
🎧 ฟังสาธยายสวดบาลี ☸️มาติกาพร้อมคำแปล และอธิบายความ ทั้ง ๑๖๔ หัวข้อ (สำเนียงลังกา)
ทุกมาติกา คือ แม่บทหรือหัวข้อธรรมที่จัดเป็นหมวด ๒ ซึ่งเป็นโครงสร้างหลักส่วนที่สองของพระอภิธรรม ต่อจากติกมาติกา (หมวด ๓) ใช้สำหรับจำแนกสภาวธรรมทั้งปวงออกเป็นคู่ๆ ซึ่งมักจะเป็นคู่ที่มีความหมายตรงกันข้ามหรือมีความเกี่ยวเนื่องกัน
ในขณะที่ติกมาติกา ๒๒ หมวด เป็นแม่บทที่มาจากพระอภิธรรมโดยตรง (อภิธรรมมาติกา) ทุกมาติกานั้นมีความพิเศษคือ เป็นการรวบรวมหัวข้อธรรมมาจากทั้งพระอภิธรรมและพระสูตร คัมภีร์อัฏฐสาลินีอธิบายว่า ทุกมาติกาทั้งหมดมี ๑๐๐ หมวด (ทุกะ) แต่เพื่อให้เข้าใจง่าย สามารถแบ่งกลุ่มตามที่มาและเนื้อหาได้ ดังนี้
สรุปและอธิบายโครงสร้างของทุกมาติกา ๑๐๐ หมวด
การจะแสดงรายการทั้ง ๑๐๐ หมวดในครั้งเดียวอาจจะยาวเกินไป ผมจึงขอสรุปและอธิบายเป็นกลุ่มๆ ตามนัยแห่งอรรถกถา พร้อมยกตัวอย่างที่สำคัญในแต่ละกลุ่มครับ
- เหตุมหาทุกะ (หมวดย่อยใหญ่ที่ว่าด้วยเหตุ - ๑๓ หมวด)
เป็นกลุ่มของธรรมะหมวด ๒ ที่สำคัญและเป็นพื้นฐานที่สุดของพระอภิธรรม
ตัวอย่าง:
เหตุทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. เหตุ (กุศลเหตุ ๓, อกุศลเหตุ ๓) / ๒. ไม่ใช่เหตุ
สเหตุกทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. เกิดพร้อมเหตุ / ๒. ไม่ได้เกิดพร้อมเหตุ
เหตุสัมปยุตตทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. ประกอบกับเหตุ / ๒. ไม่ได้ประกอบกับเหตุ - จูฬันตรทุกะ (หมวดย่อยเล็กที่มาในระหว่าง - ๗ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่แทรกอยู่ระหว่างหมวดใหญ่ๆ
ตัวอย่าง:
สาสวทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. อารมณ์ของอาสวะ / ๒. ไม่เป็นอารมณ์ของอาสวะ
สังยุตตทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. ประกอบกับธรรมอื่นได้ / ๒. ประกอบกับธรรมอื่นไม่ได้ (คือ รูปกับนิพพาน) - อาสวโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยอาสวะ - ๑๐ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "อาสวะ" (กิเลสที่หมักดอง)
ตัวอย่าง:
อาสวทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. ตัวอาสวะ / ๒. ไม่ใช่อาสวะ
อาสวสัมปยุตตทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. ประกอบกับอาสวะ / ๒. ไม่ได้ประกอบกับอาสวะ - สัญโญชนโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยสังโยชน์ - ๑๐ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "สังโยชน์" (กิเลสที่ผูกมัดสัตว์ไว้ในภพ)
ตัวอย่าง:
สัญโญชนทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. ตัวสังโยชน์ / ๒. ไม่ใช่สังโยชน์ - คันถโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยคันถะ - ๘ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "คันถะ" (กิเลสที่ร้อยรัดกายกับใจ)
- โอฆโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยโอฆะ - ๘ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "โอฆะ" (กิเลสที่เป็นดั่งห้วงน้ำท่วมทับจิตใจ)
- โยคโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยโยคะ - ๘ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "โยคะ" (กิเลสที่ประกอบสัตว์ไว้ในภพ)
- นีวรณโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยนิวรณ์ - ๑๐ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "นิวรณ์" (สิ่งที่กั้นจิตไม่ให้บรรลุความดี)
- ปรามาสโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยปรามาส - ๔ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "ปรามาส" (ความยึดมั่นถือมั่น)
- มหันตรทุกะ (หมวดย่อยใหญ่ที่มาในลำดับหลัง - ๘ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่สำคัญอีกกลุ่มหนึ่ง
ตัวอย่าง:
อุปาทานทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่เป็น ๑. ตัวอุปาทาน / ๒. ไม่ใช่อุปาทาน
อุปาทินนทุกะ: ว่าด้วยธรรมที่ ๑. ถูกกรรมยึดครอง / ๒. ไม่ถูกกรรมยึดครอง - อุปาทานโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยอุปาทาน - ๖ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "อุปาทาน" (ความยึดมั่นถือมั่น)
- กิเลสโคจฉกทุกะ (กลุ่มธรรมะที่ว่าด้วยกิเลส - ๘ หมวด)
เป็นกลุ่มธรรมะหมวด ๒ ที่จำแนกโดยอิงกับเรื่อง "กิเลส" โดยตรง