ลักษณะของจิต

ความหมายของ "ลักษณะ" ในพระไตรปิฎกและอรรถกถา

คำว่า ลักษณะ นี้ ในพระไตรปิฎกและอรรถกถาใช้เรียกทั้ง บัญญัติบัญญัติธรรม: สิ่งที่ถูกกำหนดหรือสมมติขึ้นเพื่อการสื่อสารและความเข้าใจร่วมกัน ไม่มีสภาวะจริงในตัวเอง เช่น ชื่อคน สัตว์ สิ่งของ และ ปรมัตถ์ปรมัตถธรรม: สภาวะที่มีอยู่จริงโดยตัวเอง ไม่ได้อาศัยการสมมติ มีลักษณะเฉพาะตน ได้แก่ จิต เจตสิก รูป นิพพาน โดยมีหลักการแบ่งเป็นหลักอยู่ดังนี้:

ลักษณะของจิต: สามัญลักษณะและวิเสสลักษณะ

จิตมี สามัญลักษณะสามัญลักษณะ: ลักษณะทั่วไปที่ปรากฏแก่สังขารธรรมทั้งปวง (จิต เจตสิก รูป) คือ ไตรลักษณ์ (ลักษณะสามัญตามธรรมชาติ) อยู่ ๓ ประการ คือ:

1. อนิจจลักษณะ คือ มีลักษณะที่ไม่เที่ยง ไม่คงที่ ต้องเปลี่ยนแปลง (เกิด-ดับ) อยู่ตลอดเวลา
2. ทุกขลักษณะ คือ มีลักษณะที่ทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ (เกิดขึ้นแล้วต้องดับไป)
3. อนัตตลักษณะ คือ มีลักษณะที่มิใช่ตัว มิใช่ตน ไม่อยู่ในอำนาจบังคับบัญชาของผู้ใด จะบังคับให้หยุดการเกิดดับก็ไม่ได้

สามัญลักษณะทั้ง ๓ นี้ เป็นสิ่งจริงแท้แน่นอน เป็นกฎธรรมชาติที่เรียกว่า “ไตรลักษณ์” รูปธรรม และนามธรรมทั้งหลายอันได้แก่ รูป จิตและ เจตสิก ย่อมจะต้องมีลักษณะเช่นนี้เหมือนกันทั้งหมด

นอกจากจิตจะมีสามัญลักษณะตามที่กล่าวมาแล้ว จิตยังมี วิเสสลักษณะวิเสสลักษณะ: ลักษณะพิเศษหรือลักษณะเฉพาะตัวของจิต ที่ทำให้จิตแตกต่างจากธรรมอื่น (ลักษณะพิเศษเฉพาะตัว) อีก ๔ ประการ คือ:

1. มีการ รู้อารมณ์ เป็นลักษณะอารมณ์: สิ่งที่จิตรู้ หรือสิ่งที่ถูกจิตรู้ เช่น รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัสทางกาย และธรรมารมณ์ (เรื่องในใจ)
2. เป็นประธานในธรรมทั้งปวงเป็นกิจ
3. มีการเกิดดับสืบต่อกันอย่างไม่ขาดสายเป็นผล
4. มีอดีตกรรม ทวาร อารมณ์และเจตสิก เป็นเหตุใกล้ให้จิตเกิดขึ้นเหตุใกล้ให้จิตเกิด: ๑. อดีตกรรม: กรรมในอดีตที่ส่งผล ๒. ทวาร: ช่องทางการรับรู้ (ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ) ๓. อารมณ์: สิ่งที่ถูกรู้ ๔. เจตสิก: ธรรมที่ประกอบกับจิต

การทำงานของจิต

การทำงานของจิตจะเกิดดับสืบต่อกันไปอย่างไม่ขาดสาย ในพระสูตรตอนหนึ่ง พระพุทธองค์ทรงแสดงไว้มีใจความว่า:

ที่ว่าจิตมีการเกิดดับสืบต่ออย่างไม่ขาดสาย เพราะจิตดวงที่ ๑ เกิดขึ้นแล้วดับไป ต่อจากนั้นจิตดวงที่ ๒ ก็จะเกิดขึ้นติดต่อกันแล้วก็ดับไปอีก เป็นเช่นนี้ต่อเนื่องกันไปเรื่อยๆ ดังในภาพ:

ภาวะที่จิตเกิดดับสืบต่อกันเป็นกระแสนี้ท่านเรียกว่า สันตติสันตติ: ความสืบเนื่อง หรือกระแสของจิตที่เกิดดับต่อเนื่องกันไปไม่ขาดสาย เปรียบเหมือนกระแสน้ำ ซึ่งสามารถเปรียบเทียบได้กับกระแสน้ำที่ประกอบไปด้วยอณูของน้ำเล็กๆ เรียงติดต่อกันเป็นสาย ขณะที่กระแสจิตไม่ออกมารับรู้เรื่องราว (อารมณ์) ทาง ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ เช่นเวลานอนหลับ จิตในขณะนั้นมีชื่อเรียกว่า ภวังคจิตภวังคจิต: จิตที่ดำรงภพ หรือจิตที่ทำหน้าที่รักษาความเป็นบุคคลนั้นไว้ในระหว่างที่ไม่ได้ขึ้นวิถีรับอารมณ์ใหม่ เช่น ขณะหลับสนิท ซึ่งเป็นจิตที่ทำหน้าที่ รักษารูปนามในภพปัจจุบันไว้มิให้แตกทำลายไป จนกว่าจะสิ้นอายุจากภพนี้

แม้ในขณะหลับสนิท (ไม่มีการฝัน) หรือสลบไป ก็จะมีภวังคจิตเกิดดับสืบเนื่องกันตลอดเวลา อารมณ์ของภวังคจิตเป็นอารมณ์ที่สืบเนื่องมาจากเหตุปัจจัยในอดีตภพ เมื่อใดก็ตามที่จิตออกมารับรู้เรื่องราว(อารมณ์) ทางประตู(ทวาร) ทั้ง ๖ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ เมื่อนั้นจิตจะขึ้นสู่วิถีซึ่งเรียกว่า วิถีจิตวิถีจิต: กระบวนการทำงานของจิตที่เกิดขึ้นเมื่อมีการรับรู้อารมณ์ทางทวารใดทวารหนึ่ง เป็นลำดับของจิตที่เกิดขึ้นและดับไปอย่างรวดเร็ว และ เมื่อสิ้นสุดแต่ละวิถีก็จะมีภวังคจิตที่คอยรักษาภพชาติ เกิดคั่นอยู่ทุกครั้ง แต่เราจะไม่รู้สึกตัว เพราะการเปลี่ยนแปลงกลับไปกลับมานั้นเกิดขึ้นรวดเร็วมาก