โลกุตตรจิต

ทำไมโลกุตตรจิตจาก ๘ ดวง ถึงกลายเป็น ๔๐ ดวงได้ ?

ขอให้อุปมาเพื่อให้เห็นภาพง่ายๆ

อุปมาเหมือนการเดินทางขึ้นยอดเขา

ยอดเขา คือ พระนิพพาน

สถานีพักบนเขา ๔ แห่ง คือ อริยมรรค ๔ ขั้น (โสดาบัน, สกทาคามี, อนาคามี, อรหันต์)

ยานพาหนะ ที่ใช้ในการเดินทาง คือ กำลังของสมาธิ หรือ ฌานสมาบัติ

ยานพาหนะก็มีหลายประเภท เช่น เดินเท้า, จักรยาน, มอเตอร์ไซค์, รถยนต์, รถไฟความเร็วสูง ซึ่งแต่ละอย่างมีความเร็วและคุณภาพต่างกัน แต่ทั้งหมดสามารถพาเราไปถึงสถานีเดียวกันได้ ในทำนองเดียวกัน ผู้ปฏิบัติธรรมที่เจริญวิปัสสนาก็มี ๒ ประเภทหลักๆ คือ:

สุกขวิปัสสก (หรือ สุทธวิปัสสนายานิก): คือผู้ที่เจริญวิปัสสนาปัญญาโดยตรง ไม่ได้ทำฌานสมาบัติให้เกิดก่อน เปรียบเหมือน "คนเดินเท้า" ก็สามารถบรรลุถึงยอดเขาได้เช่นกัน
สมถยานิก: คือผู้ที่ฝึกสมถะจนได้ ฌานสมาบัติ ก่อน แล้วจึงใช้กำลังของฌานนั้นเป็นฐานในการเจริญวิปัสสนา เปรียบเหมือน "คนที่มีพาหนะ" เช่น รถยนต์ การขยายโลกุตตรจิตเป็น ๔๐ ดวงนั้น จะอธิบายเฉพาะในกลุ่มผู้ปฏิบัติแบบที่ ๒ คือ สมถยานิก

กระบวนการการบรรลุ

สมมติว่ามีโยคีท่านหนึ่งฝึกสมาธิจนชำนาญในปฐมฌาน (ฌานที่ ๑) ท่านต้องการจะบรรลุธรรมเป็นพระโสดาบัน กระบวนการในจิตจะเป็นดังนี้:

ขั้นตอนที่ ๑: เข้าฌานเพื่อใช้เป็น "ฐานกำลัง" (เรียกว่า บาทฌาน)

โยคีจะทำสมาธิเข้า ปฐมฌาน ก่อน ในขณะนั้น จิตของท่านจะนิ่งและทรงพลังอย่างมหาศาล ประกอบด้วยองค์ประกอบ ๕ อย่างคือ วิตก, วิจาร, ปีติ, สุข, เอกัคคตา

ขั้นตอนที่ ๒: ออกจากฌานแล้วเจริญวิปัสสนาทันที

เมื่อออกจากฌาน จิตยังคงมีกำลังและใสบริสุทธิ์อยู่ ท่านจะไม่ปล่อยให้จิตมุ่งไปเรื่องอื่น แต่จะรีบยกเอาจิตและเจตสิกของ ปฐมฌาน ที่เพิ่งดับไปเมื่อกี้นี้แหละ มาเป็นอารมณ์ของวิปัสสนา ท่านจะพิจารณาว่า "วิตก วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตา ที่เกิดขึ้นเมื่อครู่นี้ ไม่เที่ยงเลย (อนิจจัง) เกิดแล้วก็ดับไป, เป็นทุกข์ (ทุกขัง) เพราะทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้, และไม่ใช่ตัวตนของเรา (อนัตตา) ที่จะบังคับบัญชาได้" ท่านจะพิจารณาไตรลักษณ์ของอารมณ์นี้ไปเรื่อยๆ จนถึงปัญญาขั้นสูงสุด คืออริยสัจ

ขั้นตอนที่ ๓: การบรรลุมรรคจิต

เมื่อปัญญาแก่กล้าจนถึงที่สุด จิตจะปล่อยวางจากการยึดมั่นทั้งหมด แล้ว โสตาปัตติมรรคจิต จะเกิดขึ้นเพียง ๑ ขณะจิต โดยมีพระนิพพานเป็นอารมณ์ หัวใจสำคัญอยู่ตรงนี้:
เพราะจิตดวงนี้เกิดขึ้น "ทันที" หลังจากที่ใช้ปฐมฌานเป็นฐานกำลัง จิตจึงยังคงมี "ลักษณะ" ของปฐมฌานอยู่ มรรคจิตที่เกิดขึ้นจึงประกอบด้วยองค์ฌาน ๕ อย่างครบถ้วน เหมือนกับปฐมฌานที่ใช้เป็นฐานนั่นเอง เราจึงเรียกจิตดวงนี้ว่า "ปฐมฌานโสตาปัตติมรรคจิต"

การขยายไปสู่ฌานอื่นๆ

หลักการเดียวกันนี้สามารถใช้กับฌานอื่นๆ ได้ทั้งหมด:

ถ้าโยคีใช้ ทุติยฌาน (ฌานที่ ๒ ซึ่งมีองค์ฌาน ๔ คือ วิจาร, ปีติ, สุข, เอกัคคตา) เป็นฐาน มรรคจิตที่ได้ก็จะเป็น "ทุติยฌานโสตาปัตติมรรคจิต"

ถ้าโยคีใช้ ตติยฌาน (ฌานที่ ๓ ซึ่งมีองค์ฌาน ๓ คือ ปีติ, สุข, เอกัคคตา) เป็นฐาน มรรคจิตที่ได้ก็จะเป็น "ตติยฌานโสตาปัตติมรรคจิต"

ถ้าโยคีใช้ จตุตถฌาน (ฌานที่ ๔ ซึ่งมีองค์ฌาน ๒ คือ สุข, เอกัคคตา) เป็นฐาน มรรคจิตที่ได้ก็จะเป็น "จตุตถฌานโสตาปัตติมรรคจิต"

ถ้าโยคีใช้ ปัญจมฌาน (ฌานที่ ๕ ซึ่งมีองค์ฌาน ๒ คือ อุเบกขา, เอกัคคตา) เป็นฐาน มรรคจิตที่ได้ก็จะเป็น "ปัญจมฌานโสตาปัตติมรรคจิต"

ความแตกต่างระหว่าง "การคิดพิจารณา" กับ "การเห็นแจ้งด้วยปัญญา" อาจมีผู้สงสัยว่า ในฌานขั้นสูงถ้าไม่มีวิตก วิจาร แล้วจะเจริญวิปัสสนาให้ถึงโลกุตระได้อย่างไร? การเจริญวิปัสสนาในระดับนี้ ไม่ใช่การ "คิด" ด้วยสัญญาหรือความคิดแบบที่เราใช้กันในชีวิตประจำวัน แต่เป็นการใช้ "ปัญญา" หรือ "ญาณทัสสนะ" (การเห็นด้วยญาณ) ซึ่งมีความรวดเร็วและชัดเจนกว่ามาก ตัวอย่าง ในวิตก วิจาร ในปฐมฌาน ทำหน้าที่เหมือน "มือ" ที่คอยประคองจิตให้จับอยู่กับอารมณ์กรรมฐานในเบื้องต้น แต่เมื่อจิตมีกำลังมากขึ้นในฌานที่สูงขึ้น ก็ไม่จำเป็นต้องใช้ "มือ" คู่นี้อีกต่อไป จิตสามารถตั้งมั่นอยู่กับอารมณ์ได้เอง ปัญญาในระดับวิปัสสนาญาณ ที่มีสมาธิระดับสูงเป็นฐานนั้น มีความคมกล้าเหมือนมีดที่ลับให้คมมาอย่างดี สามารถฟาดฟันตัดกระแสกิเลส "เห็น" ความจริงของสภาวธรรมได้โดยตรง ไม่ต้องอาศัยการตรึกที่ว่า "นี่ไม่เที่ยง... นี่เป็นทุกข์..ฯ

การขยายไปสู่มรรคผลอื่นๆ

ไม่ว่าจะเป็นการบรรลุโสดาบัน, สกทาคามี, อนาคามี, หรืออรหันต์ ก็ล้วนใช้หลักการเดียวกันได้ทั้งหมด ดังนั้น เราจึงสามารถแตกตารางออกมาได้ดังนี้:

บาทฌาน (ฐาน)	โลกุตตรจิต ๘ ดวงที่เกิดขึ้น	จำนวนรวม
ปฐมฌาน	มรรค ๔ + ผล ๔ (ที่ประกอบด้วยองค์ฌาน ๕)	๘ ดวง
ทุติยฌาน	มรรค ๔ + ผล ๔ (ที่ประกอบด้วยองค์ฌาน ๔)	๘ ดวง
ตติยฌาน	มรรค ๔ + ผล ๔ (ที่ประกอบด้วยองค์ฌาน ๓)	๘ ดวง
จตุตถฌาน	มรรค ๔ + ผล ๔ (ที่ประกอบด้วยองค์ฌาน ๒)	๘ ดวง
ปัญจมฌาน	มรรค ๔ + ผล ๔ (ที่ประกอบด้วยองค์ฌาน ๒)	๘ ดวง
รวมทั้งหมด		๔๐ ดวง

สรุป

การขยายจาก ๘ เป็น ๔๐ ไม่ได้หมายความว่ามี "ระดับการบรรลุธรรม" เพิ่มขึ้น ระดับการบรรลุยังมี ๔ ขั้นเหมือนเดิม แต่เป็นการจำแนก "คุณภาพของจิตที่บรรลุธรรม" ตาม "คุณภาพของฌาน" ที่ใช้เป็นฐาน ผลลัพธ์ (การละสังโยชน์) เช่น ของโสตาปัตติมรรคจิต ไม่ว่าจะมาจากฌานไหน ก็ เท่ากัน คือละสังโยชน์เบื้อต่ำ ๓ แต่ สภาวะของจิต ที่เกิดขึ้นในขณะบรรลุนั้น มีความประณีตต่างกัน ไปตามกำลังของฌานที่เป็นฐานนั่นเอง