อภิ.ป.
“อภิธมฺมปิฎก ปฏฺฐาน”

ความหมายของคัมภีร์
“ปฏฺฐาน” (ปัด-ถาน) มาจากศัพท์บาลี ๒ คำ คือ “ป” (ปะ) เป็นอุปสรรคแปลว่า ทั่ว, ข้างหน้า, กว้างขวาง และ “ฐาน” (ถานะ) แปลว่า ที่ตั้ง, เหตุ, แดนเกิดดังนั้น ปฏฺฐาน จึงหมายถึง “ที่ตั้งอันเป็นเหตุกว้างขวาง” หรือ “ระบบแห่งเหตุปัจจัยอันไพศาล” เป็นคัมภีร์ที่ว่าด้วยความสัมพันธ์เชิงเหตุและผลของสภาวธรรมทั้งปวงอย่างละเอียดและลึกซึ้งที่สุด จนได้รับการขนานนามว่าเป็น “มหาปกรณ์” คือ คัมภีร์ที่ยิ่งใหญ่ที่สุดในพระอภิธรรมเนื้อหาและรูปแบบของคัมภีร์ปัฏฐานเป็นคัมภีร์ลำดับที่ ๗ ซึ่งเป็นเล่มสุดท้ายและถือเป็นยอดสุดของพระอภิธัมมปิฎก เนื้อหาไม่ได้บัญญัติธรรมะใหม่ แต่เป็นการนำสภาวธรรมทั้งหมด (จิต, เจตสิก, รูป, นิพพาน) มาวิเคราะห์ความสัมพันธ์ระหว่างกันตามอำนาจของ “ปัจจัย ๒๔ ประการ” ปัจจัย ๒๔ คือเงื่อนไขหรือระบบความสัมพันธ์ที่ทำให้ธรรมทั้งหลายเกิดขึ้นและเป็นไป ตัวอย่างปัจจัยที่สำคัญ

• ๑. เหตุปัจจัย: สภาวะที่ทำให้เกิดผลโดยตรงเหมือนรากของต้นไม้ (เช่น โลภะ โทสะ โมหะ)
• ๒. อารัมมณปัจจัย: สภาวะที่เป็นอารมณ์หรือสิ่งที่จิตไปยึดหน่วง (เช่น รูปเป็นปัจจัยให้เกิดจักขุวิญญาณ)
• ๓. อธิปติปัจจัย: สภาวะที่เป็นใหญ่เป็นประธานในการเกิดขึ้นของธรรมอื่น (เช่น ฉันทะ)
• ๔. อนันตรปัจจัย: สภาวะที่เกิดก่อนเป็นปัจจัยให้สภาวะที่เกิดลำดับถัดมาเกิดขึ้นได้โดยไม่มีอะไรคั่น (เช่น จิตดวงก่อนดับไป เป็นปัจจัยให้จิตดวงถัดไปเกิดต่อ)
• ๕. สหชาตปัจจัย: สภาวะที่เกิดขึ้นพร้อมกันและเป็นปัจจัยแก่กันและกัน (เช่น จิตกับเจตสิก)

รูปแบบของคัมภีร์เป็นการนำธรรมะมาจำแนกและแจกแจงความสัมพันธ์ตามปัจจัย ๒๔ เหล่านี้อย่างละเอียดและเป็นระบบ จนเกิดเป็นความสัมพันธ์จำนวนมหาศาลนับไม่ถ้วน ในทางพุทธประวัติกล่าวว่า เมื่อครั้งที่พระพุทธองค์ทรงพิจารณาความลึกซึ้งของคัมภีร์ปัฏฐานนี้เองที่ทำให้เกิดพระฉัพพรรณรังสี (รัศมี ๖ สี) แผ่ซ่านออกจากพระวรกาย อันเป็นที่มาของสีในธงฉัพพรรณรังสีคุณค่าและความสำคัญปัฏฐานถือเป็นบทพิสูจน์ถึงพระสัพพัญญุตญาณ (พระปรีชาญาณหยั่งรู้สรรพสิ่ง) ของพระพุทธเจ้าอย่างแท้จริง เป็นการแสดงให้เห็นถึงกฎแห่งเหตุและผล หรือหลักปฏิจจสมุปบาท ในระดับที่ละเอียดลึกซึ้งที่สุด การศึกษาคัมภีร์นี้ทำให้ผู้ศึกษาสลายความเห็นผิดว่ามี “ตัวตน” หรือ “ผู้สร้าง” ได้อย่างสิ้นเชิง เพราะจะเห็นแต่เพียงกระแสแห่งสภาวธรรมที่เกิดขึ้นและดับไปตามเงื่อนไขของปัจจัยต่างๆ เท่านั้น

☸️อภิธมฺมปิฎก ปัฏฐาน คือสุดยอดแห่งคัมภีร์ที่ว่าด้วยกฎแห่งเหตุปัจจัย เป็นการเปิดเผยกลไกการทำงานของธรรมชาติทั้งในส่วนของรูปธรรมและนามธรรมอย่างหมดจดงดงามที่สุด แม้จะมีความซับซ้อนและลึกซึ้งเกินกว่าปุถุชนทั่วไปจะเข้าใจได้ทั้งหมด แต่ก็เป็นเครื่องยืนยันถึงความสมบูรณ์แห่งพระปัญญาคุณของพระศาสดา และเป็นเป้าหมายสูงสุดของการศึกษาพระอภิธรรมเพื่อการประจักษ์แจ้งในสัจธรรมเรื่องอนัตตาอย่างแท้จริง

ศึกษาคัมภีร์ปัฎฐาน ต่อ
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๔๑
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๔๒
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๔๓
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๔๔
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๔๕