อภิ.ยมก. 
“อภิธมฺมปิฎก ยมก”

ความหมายของชื่อคัมภีร์ “ยมก” (ยะ-มะ-กะ) เป็นศัพท์บาลี แปลว่า “คู่” ดังนั้น คัมภีร์ยมก จึงหมายถึง “คัมภีร์ที่ว่าด้วยธรรมะเป็นคู่ๆ” ชื่อนี้สื่อถึงรูปแบบและตรรกะอันเป็นเอกลักษณ์ของคัมภีร์นี้ ซึ่งจะตั้งคำถามเกี่ยวกับสภาวธรรมต่างๆ เป็นคู่เสมอ เพื่อสอบสวนความหมายและขอบเขตของธรรมะเหล่านั้นให้ชัดเจน ปราศจากความคลุมเครือเนื้อหาและรูปแบบของคัมภีร์ยมกเป็นคัมภีร์ลำดับที่ ๖ แห่งอภิธัมมปิฎก ได้รับการยกย่องว่าเป็นคัมภีร์ที่แสดงถึงตรรกศาสตร์ชั้นสูงและมีความยากในการทำความเข้าใจมากที่สุดเล่มหนึ่ง วัตถุประสงค์หลักไม่ใช่การสอนธรรมะใหม่ แต่เพื่อสร้างความแม่นยำและขจัดความเข้าใจผิดในคำศัพท์และหลักธรรมต่างๆ ที่ได้เรียนมาแล้ววิธีการที่เป็นเอกลักษณ์คือการตั้งคำถามเป็นคู่ใน ๒ รูปแบบ

๑. อนุโลมปุจฉา (คำถามตามลำดับ): ถามว่า “ธรรม ก. เกิดขึ้นแก่ผู้ใด ธรรม ข. ก็เกิดขึ้นแก่ผู้นั้น ใช่หรือไม่?” (ยสฺส ก ขุปฺปชฺชติ ตสฺส ข ขุปฺปชฺชตีติ?)

๒. ปฏิโลมปุจฉา (คำถามย้อนลำดับ): ถามกลับว่า “ก็หรือว่า ธรรม ข. เกิดขึ้นแก่ผู้ใด ธรรม ก. ก็เกิดขึ้นแก่ผู้นั้น ใช่หรือไม่?” (ยสฺส วา ปน ข ขุปฺปชฺชติ ตสฺส ก ขุปฺปชฺชตีติ?)

ตัวอย่างเช่น การถามว่า “กุศลมูล (เหตุแห่งความดี) เกิดขึ้นแก่ผู้ใด กุศลธรรม (ธรรมที่เป็นกุศล) ก็เกิดขึ้นแก่ผู้นั้นใช่หรือไม่?” แล้วถามกลับในทางตรงกันข้าม การตอบคำถามคู่เหล่านี้ได้ จะต้องอาศัยความเข้าใจที่แม่นยำอย่างยิ่ง คัมภีร์ยมกแบ่งออกเป็น ๑๐ หมวด (๑๐ ยมก) ตามหัวข้อธรรมที่นำมาสอบสวน ได้แก่ มูลยมก (ว่าด้วยมูล), ขันธยมก (ว่าด้วยขันธ์), อายตนยมก (ว่าด้วยอายตนะ), ธาตุยมก (ว่าด้วยธาตุ) เป็นต้นคุณค่าและความสำคัญคัมภีร์ยมกเปรียบเสมือน “เครื่องลับปัญญา” หรือ “คู่มือทดสอบความเข้าใจ” ในหลักอภิธรรมอย่างแท้จริง การศึกษาคัมภีร์นี้จะช่วยฝึกฝนผู้ศึกษาให้เป็นผู้ที่มีความละเอียดรอบคอบในการใช้เหตุผล สามารถจำแนกขอบเขตของสภาวธรรมแต่ละอย่างได้อย่างแม่นยำ ไม่สับสนปนเปกัน การผ่านความเข้าใจในคัมภีร์ยมกไปได้ ถือเป็นการวางรากฐานทางปัญญาที่มั่นคงอย่างยิ่ง เพื่อที่จะก้าวไปสู่การทำความเข้าใจคัมภีร์ปัฏฐานอันเป็นลำดับสุดท้ายต่อไป

☸️อภิธัมมปิฎก ยมกคือบทพิสูจน์ความคมชัดทางปัญญาในพระพุทธศาสนา เป็นคัมภีร์ที่ใช้ตรรกะแบบคำถามคู่เพื่อขจัดทุกความเคลือบแคลงสงสัยในนิยามของสภาวธรรม แม้จะขึ้นชื่อว่ายาก แต่คุณค่าของยมกนั้นมหาศาลในการสร้างนักปราชญ์ผู้มีความแม่นยำในหลักการ เป็นการเตรียมความพร้อมทางปัญญาขั้นสูงสุด ก่อนที่จะเข้าไปประจักษ์แจ้งในโลกแห่งเหตุปัจจัยอันไพศาลของมหาปกรณ์ปัฏฐาน

ศึกษาคัมภีร์ยมก ภาค ๒ (พระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๙)