อภิ.ก.
“อภิธมฺมปิฎก กถาวัตถุ”
ความหมายของชื่อคัมภีร์ “กถาวัตถุ” มาจากศัพท์บาลี ๒ คำ คือ “กถา” แปลว่า คำพูด, เรื่อง, ถ้อยคำที่กล่าว และ “วัตถุ” แปลว่า เรื่อง, เนื้อความ, หัวข้อดังนั้น กถาวัตถุ จึงหมายถึง “หัวข้อแห่งถ้อยคำที่กล่าว” หรือที่รู้จักกันโดยทั่วไปว่า “ประเด็นแห่งการโต้แย้ง” ซึ่งสื่อถึงเนื้อหาของคัมภีร์ที่เป็นการรวบรวมประเด็นปัญหาทางธรรมที่เกิดความเห็นแตกต่างกันในสมัยนั้น ประวัติและความเป็นมาที่สำคัญกถาวัตถุเป็นคัมภีร์ที่มีความพิเศษอย่างยิ่งในพระไตรปิฎก เพราะเป็นคัมภีร์เดียวที่ระบุชื่อผู้รจนาและช่วงเวลาที่แต่งไว้ชัดเจนในอรรถกถา (ผู้รจนา: พระโมคคัลลีบุตรติสสเถระ ประธานสงฆ์ในการทำสังคายนาครั้งที่ ๓) รจนาขึ้นในการสังคายนาครั้งที่ ๓ ณ กรุงปาฏลีบุตร ในรัชสมัยของพระเจ้าอโศกมหาราช วัตถุประสงค์คัมภีร์นี้ เพื่อชำระสัทธรรมให้บริสุทธิ์ โดยการยกทัศนะความเห็นที่แตกต่างจากพระธรรมวินัยของนิกายอื่นๆ ที่เกิดขึ้นในสมัยนั้น (เรียกว่า ปรวาท) ขึ้นมา แล้วทำการซักถาม โต้แย้ง และชี้แจงด้วยเหตุผลตามหลักการของฝ่ายเถรวาท (สกวาท) เพื่อขจัดความเห็นที่คลาดเคลื่อนและยืนยันหลักคำสอนที่ถูกต้อง เนื้อหาและรูปแบบของคัมภีร์เนื้อหาของกถาวัตถุเป็นการรวบรวมประเด็นโต้แย้งทางธรรมกว่า ๒๐๐ เรื่อง มีรูปแบบที่เป็นเอกลักษณ์คือการสนทนาซักค้านเชิงตรรกะและเหตุผล ระหว่างฝ่ายเถรวาท (ผู้ถาม) และฝ่ายปรวาท (ผู้ตอบ) โดยมีโครงสร้างดังนี้
การตั้งประเด็น (ฐปนา): ยกความเห็นของฝ่ายตรงข้ามขึ้นมาเป็นหัวข้อ เช่น การตั้งประเด็นถามนิกายปุคคลวาทว่า “ท่านยอมรับหรือไม่ว่า ‘บุคคล’ (ปุคคล) มีอยู่โดยสภาวะปรมัตถ์?”
การซักค้าน (วาทะ): ดำเนินการโต้แย้งด้วยหลักเหตุผลอย่างเป็นระบบ โดยใช้คำถามนำและคำถามย้อน เพื่อชี้ให้เห็นความขัดแย้งในตัวเองของทัศนะฝ่ายตรงข้าม จนอีกฝ่ายต้องยอมจำนนต่อเหตุผล
ประเด็นที่โต้แย้งมีหลากหลาย ตั้งแต่เรื่องสภาวะของบุคคล, ความเป็นพระอรหันต์, การบรรลุธรรม, สภาวะของนิพพาน ไปจนถึงเรื่องจักรวาลวิทยา คุณค่าและความสำคัญกถาวัตถุไม่เพียงแต่เป็นคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนาเท่านั้น แต่ยังเป็น “บันทึกทางประวัติศาสตร์ความคิด” ที่สำคัญยิ่งชิ้นหนึ่ง เพราะทำให้เราทราบถึงพัฒนาการทางความคิดและสำนักต่างๆ ที่เกิดขึ้นในช่วงร้อยปีแรกหลังพุทธปรินิพพาน นอกจากนี้ยังแสดงให้เห็นถึงความลุ่มลึกทางตรรกศาสตร์และวิธีการใช้เหตุผลของพระเถระในสมัยโบราณในการปกป้องหลักคำสอนดั้งเดิมเอาไว้
☸️อภิธัมมปิฎก กถาวัตถุ คืออนุสรณ์แห่งสติปัญญาและตรรกะที่เกิดขึ้นจากการสังคายนาครั้งที่ ๓ เป็นคัมภีร์ที่แสดงให้เห็นถึงความพยายามอย่างยิ่งยวดของคณะสงฆ์ในการธำรงรักษาพระสัทธรรมที่บริสุทธิ์ไว้ท่ามกลางความเห็นที่หลากหลาย การศึกษาคัมภีร์นี้ทำให้เข้าใจในหลักปรมัตถธรรมของเถรวาทอย่างแจ่มแจ้ง และซาบซึ้งในความเฉียบแหลมของบูรพาจารย์ในการใช้เหตุผลเพื่อพิทักษ์พระพุทธศาสนา