อภิ.วิ.
“อภิธมฺมปิฎก วิภงฺค”
ความหมายของคัมภีร์“วิภงฺค”(วิ-พัง) เป็นศัพท์บาลี แปลว่า การจำแนก, การแจกแจง, การวิเคราะห์ ดังนั้น คัมภีร์วิภังค์ จึงหมายถึง คัมภีร์ที่ว่าด้วยการวิเคราะห์หรือแจกแจงสภาวธรรม โดยการนำหัวข้อธรรมสำคัญๆ มาแยกแยะและอธิบายอย่างละเอียดในหลายแง่มุมเนื้อหาและรูปแบบของคัมภีร์วิภังค์เป็นคัมภีร์ลำดับที่ ๒ แห่งอภิธัมมปิฎก ทำหน้าที่ขยายความหัวข้อธรรมที่นับไว้ในคัมภีร์ธัมมสังคณี (คัมภีร์แรก) ให้พิสดารยิ่งขึ้น คัมภีร์นี้แบ่งเนื้อหาออกเป็น ๑๘ บทใหญ่ แต่ละบทจะวิเคราะห์หัวข้อธรรมหลัก ๑ เรื่อง เช่น:
- ขันธวิภังค์ (ว่าด้วยขันธ์ ๕)
- อายตนวิภังค์ (ว่าด้วยอายตนะ ๑๒)
- ธาตุวิภังค์ (ว่าด้วยธาตุ ๑๘)
- สัจจวิภังค์ (ว่าด้วยอริยสัจ ๔)
- อินทริยวิภังค์ (ว่าด้วยอินทรีย์ ๒๒)
- ปฏิจจสมุปปาทวิภังค์ (ว่าด้วยปฏิจจสมุปบาท)
- สติปัฏฐานวิภังค์ (ว่าด้วยสติปัฏฐาน ๔)
- ฌานวิภังค์ (ว่าด้วยฌาน)
เอกลักษณ์ที่สำคัญที่สุดของคัมภีร์วิภังค์ คือ ในแต่ละบทจะใช้วิธีการวิเคราะห์ ๓ รูปแบบเสมอ คือ:
- ๑. สุตตันตภาชนีย์ การวิเคราะห์ตามนัยแห่งพระสุตตันตปิฎก เป็นการอธิบายโดยใช้ภาษาและคำจำกัดความที่คนทั่วไปเข้าใจง่าย ๒
- ๒. อภิธัมมภาชนีย์ การวิเคราะห์ตามนัยแห่งพระอภิธรรม เป็นการอธิบายในระดับปรมัตถธรรมล้วนๆ โดยใช้มาติกา (แม่บท) คือ กุสลติกะ และทุกมาติกา
- ๓. ปัญหาปุจฉกะ การถาม-ตอบปัญหา เป็นการสรุปความและทดสอบความเข้าใจในหัวข้อนั้นๆ คุณค่าและความสำคัญ
คัมภีร์วิภังค์เปรียบเสมือน “ตำราเรียนหลัก” ของพระอภิธรรมที่ให้คำอธิบายเชิงลึกในหัวข้อธรรมที่สำคัญทั้งหมด เป็นสะพานเชื่อมที่ยอดเยี่ยมระหว่างพระสูตรและพระอภิธรรม เพราะได้แสดงให้เห็นว่าหัวข้อธรรมเดียวกันสามารถอธิบายได้ทั้งในแบบสมมติสัจจะ (สุตตันตนัย) และปรมัตถสัจจะ (อภิธรรมนัย) การศึกษาคัมภีร์นี้ทำให้ผู้ศึกษามีความเข้าใจในหลักธรรมสำคัญของพระพุทธศาสนาอย่างสมบูรณ์และรอบด้าน
☸️ อภิธัมมปิฎก วิภังค์ คือคัมภีร์แห่งการวิเคราะห์ที่แจกแจงสภาวธรรมอย่างเป็นระบบและสมบูรณ์ที่สุด เป็นการนำแก่นธรรมแต่ละเรื่องมาฉายภาพผ่านมุมมองที่แตกต่างกัน ๓ ชนิด (สุตตันตะ, อภิธรรม, ปัญหา) เพื่อให้เกิดความเข้าใจที่กระจ่างชัดในทุกมิติ คัมภีร์นี้จึงเป็นรากฐานอันมั่นคงและขาดไม่ได้สำหรับผู้ที่ต้องการศึกษาพระอภิธรรมให้แตกฉานอย่างแท้จริง