ขุ.ชา.
“ขุททกนิกาย ชาตก”

ความหมายของชื่อคัมภีร์ “ชาตก” (ชา-ดก) เป็นศัพท์บาลี แปลว่า “เรื่องราวของผู้ที่เกิดแล้ว” ซึ่งในที่นี้หมายถึง เรื่องราวในอดีตชาติของพระพุทธเจ้า เมื่อครั้งที่พระองค์ยังทรงเป็นพระโพธิสัตว์บำเพ็ญบารมีเพื่อการตรัสรู้ คัมภีร์ชาดกจึงเป็นคัมภีร์ที่รวบรวมเรื่องราวการเวียนว่ายตายเกิดและสร้างคุณงามความดีของพระบรมศาสดา

เนื้อหาและรูปแบบของคัมภีร์

ชาดกเป็นคัมภีร์ลำดับที่ ๑๑ ในหมวดขุททกนิกาย เป็นที่รู้จักและได้รับความนิยมอย่างสูงในหมู่พุทธศาสนิกชน ประกอบด้วยเรื่องราวทั้งหมด ๕๔๗ เรื่อง ซึ่งนับเป็นคลัง นิทาน ที่ใหญ่ที่สุดในพระพุทธศาสนา โดยทั่วไปแล้ว เรื่องราวของชาดกมักเป็นที่เข้าใจกันว่าประกอบด้วย ๓ ส่วน คือ เรื่องราวในปัจจุบัน (สาเหตุที่ทรงเล่า), เรื่องราวในอดีต (ตัวนิทาน), และการประชุมชาดก (การสรุปว่าจากชาดกเรื่องนั้นๆ คือใครในปัจจุบัน) อย่างไรก็ตาม เนื้อหาในพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗-๒๘ นี้ โดยหลักแล้วจะเป็น เฉพาะส่วนที่เป็นคาถาหรือบท ร้อยกรอง (ชาดกคาถา) เท่านั้น ส่วนเนื้อเรื่องที่เป็น ร้อยแก้ว ทั้งหมดจะปรากฏอยู่ในคัมภีร์อรรถกถาชื่อ “ชาตกัฏฐกถา” เนื้อหาของชาดกเป็นการแสดงให้เห็นถึงการบำเพ็ญบารมี ๑๐ ประการของพระโพธิสัตว์ในชาติต่างๆ ที่ทรงเกิดเป็นทั้งมนุษย์และสัตว์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเรื่องราว ๑๐ ชาติสุดท้ายที่เรียกว่า “ทศชาติชาดก” ซึ่งแสดงถึงการบำเพ็ญบารมีแต่ละอย่างจนถึงขั้นสูงสุด (ปรมัตถบารมี) ได้แก่:

• ๑. เตมียชาดก: บำเพ็ญเนกขัมมบารมี (การออกจากกาม)
• ๒. มหาชนกชาดก: บำเพ็ญวิริยบารมี (ความเพียร)
• ๓. สุวรรณสามชาดก: บำเพ็ญเมตตาบารมี (ความรักใคร่ปรารถนาดี)
• ๔. เนมิราชชาดก: บำเพ็ญอธิษฐานบารมี (ความตั้งใจมั่น)
• ๕. มโหสถชาดก: บำเพ็ญปัญญาบารมี (ความรอบรู้)
• ๖. ภูริทัตตชาดก: บำเพ็ญศีลบารมี (การรักษากายวาจา)
• ๗. จันทกุมารชาดก: บำเพ็ญขันติบารมี (ความอดทน)
• ๘. นารทชาดก: บำเพ็ญอุเบกขาบารมี (การวางใจเป็นกลาง)
• ๙. วิธุรชาดก: บำเพ็ญสัจจบารมี (ความสัตย์จริง)
• ๑๐. เวสสันดรชาดก: บำเพ็ญทานบารมี (การให้)

คุณค่าและความสำคัญ

คัมภีร์ชาดกมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในการเผยแผ่พระพุทธศาสนา เพราะเป็นการสอนหลักธรรมที่ซับซ้อน เช่น เรื่องกรรม, การเวียนว่ายตายเกิด, และการบำเพ็ญบารมี เป็นแหล่งกำเนิดของสุภาษิตและคติสอนใจมากมาย

☸️ ขุทฺทกนิกาย ชาตก คือ ธรรมและวรรณกรรมทางศาสนาที่ยิ่งใหญ่ที่สุด เป็นบันทึกการเดินทางอันยาวนานของพระโพธิสัตว์ที่เปี่ยมด้วยความเสียสละ ความเพียร และปัญญาอันยิ่งใหญ่ เรื่องราวแต่ละเรื่องคือบทเรียนชีวิตที่สอนให้มนุษย์มุ่งมั่นในการทำความดีและยึดมั่นในคุณธรรม ชาดกจึงไม่ได้เป็นเพียงเรื่องเล่าในอดีต แต่เป็นแรงบันดาลใจที่ไม่สิ้นสุดสำหรับผู้ที่ปรารถนาจะดำเนินตามรอยพระยุคลบาทของพระบรมศาสดา

อ่านต่อ ชาดก ภาค๒ พระไตรปิฏกเล่มที่ ๒๘