อภิ.สํ.
“ธมฺมสงฺคณี”

ความหมายของคัมภีร์ “ธมฺมสงฺคณี” มาจากศัพท์บาลี ๒ คำ คือ “ธมฺม” ( แปลว่า สภาวะ, สิ่ง, ธรรม และ “สงฺคณี”แปลว่า การรวบรวม, การนับ, การสงเคราะห์

ดังนั้น ธัมมสังคณี จึงหมายถึง คัมภีร์ที่รวบรวมสภาวธรรมต่างๆ เข้าเป็นหมวดหมู่ ซึ่งสื่อถึงเนื้อหาที่เป็นการประมวลสภาวธรรมทั้งหมดมาจัดเป็นระบบเนื้อหาและรูปแบบของคัมภีร์ธัมมสังคณีเป็นคัมภีร์ลำดับแรก และถือเป็น “แม่บทใหญ่” ของพระอภิธัมมปิฎกทั้งหมด เพราะเป็นคัมภีร์ที่ทำการบัญญัติศัพท์และให้คำจำกัดความ” สภาวธรรมทั้งปวงที่ประกอบกันขึ้นเป็นชีวิตและโลก เนื้อหาหลักแบ่งออกเป็น ๔ กัณฑ์ (ภาค) คือ:

• ๑. จิตตุกกัณฑ์ (ภาคว่าด้วยจิต): เป็นการจำแนกจิต (สภาวะที่รู้อารมณ์) ออกเป็นประเภทต่างๆ ตามภูมิที่เกิด เช่น กามาวจรภูมิ, รูปาวจรภูมิ, อรูปาวจรภูมิ และโลกุตตรภูมิ โดยในแต่ละประเภทก็จะแจกแจงถึงเจตสิก (สภาวะที่ประกอบกับจิต) ที่เกิดร่วมด้วยอย่างละเอียด
• ๒. รูปกัณฑ์ (ภาคว่าด้วยรูป): ว่าด้วยการจำแนกรูปธรรม (สภาวะที่ไม่ใช่จิต, สสารและพลังงาน) ทั้งหมด ๒๘ ชนิด เช่น มหาภูตรูป ๔ (ดิน, น้ำ, ไฟ, ลม) และอุปาทายรูป ๒๔ (รูปที่อาศัยมหาภูตรูปเกิด)
• ๓. นิกเขปกัณฑ์ (ภาคสรุป): เป็นการนำธรรมะที่กล่าวไว้ใน ๒ ภาคแรก มาจัดสงเคราะห์ลงในหมวดธรรมต่างๆ ที่เรียกว่า “มาติกา” (แม่บท) ซึ่งเป็นหัวข้อหลักที่ใช้ในการวิเคราะห์ทั่วทั้งพระอภิธรรม มาติกาที่สำคัญที่สุดคือ: • ติกมาติกา: แม่บทที่จัดธรรมะเป็นหมวด ๓ เช่น กุสลติกะ (กุศลธรรม, อกุศลธรรม, อัพยากตธรรม) • ทุกมาติกา: แม่บทที่จัดธรรมะเป็นหมวด ๒ เช่น เหตุกทุกะ (ธรรมที่เป็นเหตุ, ธรรมที่ไม่ใช่เหตุ)
• ๔. อัตถุทธารกัณฑ์ (ภาคย่อ): เป็นการสรุปเนื้อความของคัมภีร์ทั้งหมดอีกครั้งหนึ่งโดยย่อ

คุณค่าและความสำคัญธัมมสังคณีเปรียบเสมือน “พจนานุกรมของพระอภิธรรม” เป็นจุดเริ่มต้นและเป็นรากฐานที่สำคัญที่สุด หากปราศจากความเข้าใจในคำจำกัดความและขอบเขตของสภาวธรรมต่างๆ ที่คัมภีร์นี้วางไว้ การศึกษาคัมภีร์อภิธรรมเล่มอื่นๆ ต่อไปก็แทบจะเป็นไปไม่ได้เลย คัมภีร์นี้ได้วางระบบระเบียบและโครงสร้างทั้งหมดของปรมัตถธรรมไว้ให้ผู้ศึกษาได้ยึดเป็นหลัก

☸️ อภิธัมมปิฎก ธัมมสังคณี คือประตูบานแรกและบานที่สำคัญที่สุดสู่โลกแห่งพระอภิธรรม เป็นคัมภีร์ที่ทำการสำรวจและจัดระเบียบสภาวธรรมทั้งปวงในจักรวาลอย่างเป็นระบบและครบถ้วนสมบูรณ์ที่สุด การศึกษาคัมภีร์นี้เปรียบเหมือนการเรียนรู้ตัวอักษรและไวยากรณ์ก่อนที่จะเริ่มอ่านหนังสือเล่มใหญ่ เพื่อให้สามารถเข้าใจเนื้อหาทั้งหมดของปรมัตถธรรมอันลึกซึ้งได้อย่างถูกต้องและไม่ผิดเพี้ยน