พระวินัยปิฎก

หรือเรียกสั้นๆ ว่า พระวินัย เป็นคำสอนของพระพุทธเจ้าเกี่ยวกับศีลหรือสิกขาบท (บทบัญญัติ) ตลอดจนพิธีกรรมและธรรมเนียมของสงฆ์ อันเป็นกฎระเบียบที่พระภิกษุสงฆ์และพระภิกษุณีสงฆ์จะต้องปฏิบัติ รวมถึงพุทธประวัติบางตอนและประวัติการทำสังคายนา มีทั้งสิ้น ๒๑,๐๐๐ พระธรรมขันธ์ แบ่งออกเป็น ๕ คัมภีร์ เรียกโดยย่อว่า อา. ปา. มะ. จุ. ปะ. (หัวใจพระวินัย) ได้แก่

๑. คัมภีร์อาทิกัมมิกะ ว่าด้วยอาบัติปาราชิก สังฆาทิเสส อนิยต และต้น บัญญัติในสิกขาบทต่างๆ
๒. คัมภีร์ปาจิตตีย์ ว่าด้วยอาบัติปาจิตตีย์ ซึ่งเป็นอาบัติอย่างเบา
๓. คัมภีร์มหาวรรค ว่าด้วยพุทธประวัติตอนปฐมโพธิกาล และพิธีกรรมทางพระวินัย
๔. คัมภีร์จุลวรรค ว่าด้วยพิธีกรรมทางพระวินัยต่อจากมหาวรรค ตลอดจนความเป็นมาของภิกษุณี และประวัติการทำสังคายนา
๕. คัมภีร์ปริวาร ว่าด้วยข้อเบ็ดเตล็ดทางพระวินัย

มหาวิภังค์ ว่าด้วยข้อห้ามหรือวินัยที่เป็นหลักใหญ่ๆ ของภิกษุ

๑. เวรัญชกัณฑ์ พระสารีบุตรกราบทูลให้พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงบัญญิสิกขาบท
๒. ปฐมปาราชิกกัณฑ์ ห้ามภิกษุเสพเมถุน
๓. ทุติยปาราชิกกัณฑ์ ห้ามภิกษุถือเอาสิ่งของที่เจ้าของไม่ได้ให้ตั้งแต่ราคา ๕ มาสกขึ้นไป
๔.ตติยปาราชิกกัณฑ์ ห้ามภิกษุฆ่ามนุษย์
๕.จตุตถปาราชิกกัณฑ์ ห้ามภิกษุอวดคุณวิเศษที่ไม่มีในตน
๖. เตรสกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัติสังฆาทิเสส ๑๓ ข้อ
๗. อนิยตกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัติไม่แน่นอนว่าจะปรับข้อไหน

มหาวิภังค์ ว่าด้วยข้อห้ามหรือวินัยที่เป็นหลักใหญ่ๆ ของภิกษุ

๑. นิสสัคคิยกัณฑ์ ว่าด้วยจีวร, ไหม, บาตร แย่างละ ๑๐ ข้อ ที่ต้องสละสิ่งของ
๒. ปาจิตติยกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัติปาจิตตีย์ที่ไม่ต้องสละสิ่งของ
๓.ปาฎิเทสนียกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัติที่พึงแสดงคืน
๔. เสขิยกัณฑ์ ว่าด้วยวัตรและจรรยามารยาทที่ภิกษุพึงศึกษา

ภิกขุนีวิภังค์ ว่าด้วยข้อห้ามหรือวินัยของภิกษุณี

๑. ปาราชิกกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัติปาราชิก
๒. สัตตรสกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัติสังฆาทิเสส ๑๗ ข้อ
๓. นิสสัคคิยกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัติปาจิตตีย์๒ ที่ต้องสละสิ่งของ
๔. ปาจิตติยกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัติปาจิตตีย์ตามปกติ ที่ไม่ต้องสละสิ่งของ
๕. ปาฏิเทสนียกัณฑ์ ว่าด้วยอาบัตปกฏิเทสนียะ คืออาบัติที่ควรแสดงคืน
๖. เสขิยกัณฑ์ ว่าด้วยระเบียบมารยาทที่ต้องศึกษา
๗. อธิกรณสมถะ วิธีระงับอธิกรณ์ คงมี ๗ ข้ออย่างเดียวกับของภิกษุ

มหาวรรค ว่าด้วยพุทธประวัติตอนแรกและพิธีกรรมทางพระวินัย

๑. มหาขันธกะ หมวดใหญ่หรือตอนใหญ่
๒. อุโบสถขันธกะ หมวดหรือตอนว่าด้วยอุโบสถ
๓. วัสสูปนายิกาขันธกะ หมวดหรือตอนว่าด้วยวันเข้าพรรษา
๔. ปวารณาขันธกะ หมวดหรือตอนว่าด้วยการปวารณา

มหาวรรค ว่าด้วยพุทธประวัติตอนแรกและพิธีกรรมทางพระวินัย

๑. จัมมขันธกะ หมวดว่าด้วยหนัง
๒. เภสัชชขันธกะ หมวดว่าด้วยยารักษาโรค
๓. กฐินขันธกะ หมวดว่าด้วยกฐิน
๔. จีวรขันธกะ หมวดว่าด้วยจีวร
๕. จัมเปยยขันธกะ ว่าด้วยเหตุการณ์ในกรุงจัมปา
๖. โกสัมพิขันธกะ ว่าด้วยเหตุการณ์ในกรุงโกสัมพี

จุลลวรรค ว่าด้วยพิธีกรรมทางพระวินัย ความเป็นมาของภิกษุนีและประวัติการทำสังคายนา

๑. กัมมขันธกะ หมวดว่าด้วยสังฆกรรม
๒. ปาริวาสิกขันธกะ หมวดว่าด้วยภิกษุผู้อยู่ปริวาสเพื่อออกจากอาบัติสังฆาทิเสส
๓. สมุจจยขันธกะ หมวดว่าด้วยการรวบรวม คือประมวลเรื่องที่เกี่ยวกับการออกจากอาบัติสังฆาทิเสส ที่เหลือจากปริวาสิกขันธกะ การขอมานัตต์ การให้มานัตต์ การขออัพภาน สวดถอนจากอาบัติสังฆาทิเสส
๔. สมถขันธกะ หมวดว่าด้วยวิธีระงับอธิกรณ์

จุลลวรรค ว่าด้วยพิธีกรรมทางพระวินัย ความเป็นมาของภิกษุนีและประวัติการทำสังคายนา

๑. ขุททกวัตถุขันธกะ หมวดว่าด้วยเรื่องเล็ก ๆ น้อย ๆ
๒. เสนาสนขันธกะ หมวดว่าด้วยที่อยู่อาศัย
๓. สังฑเภทขันธกะ หมวดว่าด้วยสงฆ์แตกกัน
๔. วัตตขันธกะ หมวดว่าด้วยวัตรหรือข้อปฏิบัติ
๕. ปาฏิโมกขฐปนขันธกะ หมวดว่าด้วยการงดหรือหยุดสวดปาฏิโมกข์
๖ ภิกขุณีขันธกะ หมวดว่าด้วยนางภิกษุณี กล่าวถึงความเป็นมาของนางภิกษุณี และข้อปฏิบัติ ข้อห้าม ข้ออนุญาตต่าง ๆ เกี่ยวกับนางภิกษุณี
๗ ปัญจสติขันธกะ หมวดว่าด้วยพระอรหันต์ ๕๐๐ ซึ่งทำสังคายนาครั้งที่ ๑ พรรณนาเหตุการณ์ภายหลังพุทธปรินิพพานถึงการทำสังคายนาครั้งที่ ๑
๘ สัตตสติกขัธกะ(หมวดว่าด้วยพระอรหันต์ ๗๐๐ ซึ่งทำสังคายนาครั้งที่ ๒ พรรณามูลเหตุและการดำเนินในการทำสังคายนาครั้งที่ ๒

บริวาร ว่าด้วยข้อเบ็ดเตล็ดทางพระวินัย

๑. มหาวิภังค์โสฬสมหาวาร เป็นการย้อนกล่าวถึงศีลของภิกษุทีละข้อ
๒. ภิกขุนีวิภังค์โสฬสมหาวาร เป็นการย้อนกล่าวถึงศีลของนางภิกษุณีแต่ละข้อ
๓. สมุฏฐานสีสสังเขป เป็นการรวบรวมสิกขาบททั้งหมดมากล่าวเฉพาะเรื่องสมุฏฐาน คือทางกาย, ทางวาจา , หรือทางจิต
๔. กติปุจฉาวาร เป็นการตั้งคำถามแล้วตอบเป็นประเด็น ๆ ไป เป็นต้น
๕. วีสติวาร ตั้งประเด็นในการวินิจฉัย, อธิกรณ์ , วิธีระงับอธิกรณ์
๖. ขันธกปุจฉา คำถาม คำตอบ เกี่ยวกับขันธกะ
๗. เอกุตตริกะ เป็นการชี้แจงเรื่องเกี่ยวกับพระวินัยด้วยตัวเลข
๘. อุโปสถาทิ คำถาม คำตอบเรื่องอุโบสถ
๙. อัตถวเสปกรณ์ กล่าวถึงการที่พระผู้มีพระภาคทรงบัญญัติสิกขาบทเพื่อประโยชน์อะไร
๑๐. คาถาสังคณิกะ แสดงคำถาม คำตอบของพระอาจารย์ ผู้สังคายนาพระวินัย
๑๑. อธิกรณเภท ว่าด้วยประเภทแห่งอธิกรณ์
๑๒. อปคคาถาสังคณิกะ เกี่ยวกับการโจทฟ้อง การถามให้ระลึก รวมถึงลักษณะที่จะนับว่าเป็นอลัชชี
๑๓. โจทนากัณฑ์ ว่าด้วยวิธีโจทฟ้องว่าจะทำอย่างไร
๑๔. จูฬสงความ ว่าด้วยปฎิบัติของภิกษุผู้ถูกฟ้อง
๑๕. มหาสงความ มีรายละเอียดมากขึ้นกว่าที่กล่าวมาแล้วใน จูฬสงความ
๑๖. กฐินเภท ประเภทแห่งกฐิน
๑๗. อุปาลิปัญจกะ ว่าด้วยคำกราบทูลถามของพระอุบาลี
๑๘. สมุฏฐาน ว่าด้วยสมุฏฐานแห่งอาบัติและการออกจากอาบัติ
๑๙. ทุติคาถาสังคณิกะ หการประพันธ์หัวข้อ และคำอธิบายเกี่ยวกับพระวินัย เพื่อจำง่าย
๒๐ . เสทโมจนคาถา คำประพันธ์ตั้งปัญหาวินัยให้คิดชนิดยาก
๒๑. ปัญจวัคค์ ว่าด้วยเรื่องต่าง ๆ ๕ วรรค

ข้าพเจ้า สมเด็จพระวันรัตน์ ขอวโรกาสแต่ง อธิศีลสิกขาปาฏิโมกขสังวรศีล ไว้ พอให้ภิกษุที่บวชเข้ามาแล้วได้อ่านให้เข้าใจ ได้รู้ปฏิบัติ ระวังให้พ้นโทษ มิได้ล่วงพุทธบัญญัติ ต้อง อันติมวัตถุ และ ครุลพุกาบัติ เป็น อาณาวีติกกมันตราย จะได้ขวนขวายที่จะศึกษาให้ชำนาญในพระวินัย จะได้รู้ถี่ถ้วนต่อไป..

Scroll to Top