ชา.อ.
“ชาตกฏฐกถา”
อธิบายคัมภีร์: ชาตกะ (พระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗-๒๘)
ความหมายของชื่อคัมภีร์
“ชาตกฏฺฐกถา” (ชา-ตะ-กัด-ถะ-กะ-ถา) มาจากศัพท์บาลี ๒ คำ คือ “ชาตก” แปลว่า เรื่องราวในอดีตชาติ และ “อฏฺฐกถา” แปลว่า คำอธิบาย, คัมภีร์อธิบายความ ดังนั้น ชาตกัฏฐกถา จึงหมายถึง “คัมภีร์ที่อธิบายความเรื่องราวชาดก” ซึ่งรจนาโดยพระอรรถกถาจารย์ผู้ยิ่งใหญ่ คือ พระพุทธโฆสาจารย์
เนื้อหาและบทบาทของอรรถกถา
คัมภีร์นี้มีความสำคัญอย่างยิ่งยวด เพราะเนื้อหาของ “ชาดก” ที่คนทั่วไปรู้จักและเล่าขานกันล้วนมาจากอรรถกถาเล่มนี้เป็นหลัก กล่าวคือ:
- ในพระไตรปิฎก: คัมภีร์ชาดกจะประกอบด้วย “คาถา” หรือบท ร้อยกรอง เป็นส่วนใหญ่ ซึ่งเป็นคำที่ตัวละครในเรื่องกล่าวโต้ตอบกัน
- ในอรรถกถา: พระพุทธโฆสาจารย์ได้นำคาถาเหล่านั้นมาขยายความโดยเล่าเรื่องราวประกอบในรูปแบบ ร้อยแก้ว ทำให้เกิดเป็นชาดกที่สมบูรณ์ โดยแต่ละเรื่องจะมีโครงสร้างหลัก ๓ ส่วน คือ:
- ๑. ปัจจุปันนวัตถุ (เรื่องในปัจจุบัน): เล่าถึงเหตุการณ์ในสมัยพุทธกาลที่เป็นสาเหตุให้พระพุทธองค์ทรงยกชาดกเรื่องนั้นๆ ขึ้นมาแสดง
- ๒. อตีตวัตถุ (เรื่องในอดีต): คือตัว นิทาน ชาดก บอกเล่าเรื่องราวการบำเพ็ญบารมีของพระโพธิสัตว์ในอดีตชาติ โดยมีคาถาจากพระไตรปิฎกแทรกอยู่เป็นบทสนทนา
- ๓. สมโมธาน (การประชุมชาดก): เป็นบทสรุปท้ายเรื่องที่พระพุทธองค์จะทรงเฉลยว่า ในอดีตชาตินั้นใครกลับชาติมาเกิดเป็นใครในปัจจุบัน เช่น “เทวทัตในครั้งนั้น ได้มาเป็นเทวทัตในบัดนี้ ส่วนพระราชาผู้ทรงธรรม ได้มาเป็นเราตถาคตเอง“
นอกจากนี้ ในตอนต้นของอรรถกถายังมีส่วนที่สำคัญมากเรียกว่า “นิทานกถา” ซึ่งเป็นการเล่าพุทธประวัติตั้งแต่ครั้งที่พระโพธิสัตว์ได้รับพยากรณ์จากพระทีปังกรพุทธเจ้ามาจนถึงการตรัสรู้และได้รับถวายพระเชตวันมหาวิหาร
คุณค่าและความสำคัญ
หากไม่มีชาตกัฏฐกถา การทำความเข้าใจคาถาชาดกในพระไตรปิฎกจะเป็นเรื่องที่ยากมาก อรรถกถาเล่มนี้จึงเป็นผู้มอบชีวิตและจิตวิญญาณให้กับเรื่องราวชาดกทั้งหมด เป็นคลังมหาสมบัติทางวรรณกรรมและคติธรรมที่ใหญ่ที่สุดในพระพุทธศาสนา เป็นที่มาของจิตรกรรมฝาผนัง ประเพณี และวรรณคดีมากมายในประเทศแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เป็นเครื่องมือสอนศีลธรรมที่ทรงประสิทธิภาพที่สุดเล่มหนึ่งที่ทำให้คนทุกเพศทุกวัยเข้าถึงธรรมะได้อย่างง่ายดาย
☸️ ชาตกัฏฐกถา คือคัมภีร์ที่ทำให้ “ชาดก” เป็นที่รู้จักและรักใคร่ของชาวพุทธทั่วโลก เป็นผลงานชิ้นเอกของพระพุทธโฆสาจารย์ที่ได้ร้อยเรียงเรื่องราวของการบำเพ็ญบารมีในอดีตชาติของพระโพธิสัตว์ไว้อย่างสมบูรณ์ ที่เปี่ยมด้วยคติสอนใจและแรงบันดาลใจไม่รู้จบ