ขุ.ม.,ขุ.มหา.
“ขุททกนิกาย มหานิทเทส”
ความหมายของชื่อคัมภีร์ “มหานิทเทส” (มะ-หา-นิด-เทด) มาจากศัพท์บาลี ๒ คำ คือ “มหา” แปลว่า ใหญ่, ยิ่งใหญ่ และ “นิทเทส” แปลว่า คำอธิบาย, การชี้แจง, การบรรยาย ดังนั้น มหานิทเทส จึงหมายถึง “คำอธิบายเรื่องใหญ่” หรือ “คัมภีร์อรรถาธิบายขนาดใหญ่” ซึ่งเป็นคัมภีร์คู่กันกับ “จูฬนิทเทส” (คัมภีร์อรรถาธิบายขนาดเล็ก)
เนื้อหาและรูปแบบของคัมภีร์
มหานิทเทสเป็นคัมภีร์ที่มีสถานะพิเศษเช่นเดียวกับจูฬนิทเทส คือมีรูปแบบเป็น “อรรถกถา” แต่อยู่ในพระไตรปิฎก และเชื่อกันว่ารจนาโดย พระสารีบุตรเถระ เนื้อหาของมหานิทเทสเป็นการอธิบายขยายความพระสูตรในคัมภีร์ “สุตตนิบาต” ส่วนที่สำคัญและเก่าแก่ที่สุด คือ “อัฏฐกวรรค” (หมวดว่าด้วยธรรม ๘ อย่าง) ซึ่งเป็นวรรคที่ ๔ ของสุตตนิบาต ประกอบด้วยพระสูตร ๑๖ สูตร เช่น กามสูตร, คุหัฏฐกสูตร, ชราสูตร เป็นต้น รูปแบบการอธิบายจะเป็นแบบคำต่อคำที่ละเอียดลึกซึ้งอย่างยิ่ง โดยจะยกศัพท์ในพระสูตรขึ้นมาหนึ่งคำ แล้วให้คำจำกัดความและอธิบายโดยใช้คำไวพจน์ (คำที่มีความหมายเหมือนกัน) จำนวนมาก เพื่อแสดงความหมายในแง่มุมต่างๆ อย่างครบถ้วน ทำให้ผู้อ่านเข้าใจขอบเขตของศัพท์นั้นๆ ได้อย่างชัดเจน ปราศจากความกำกวม
ตัวอย่างเช่น เมื่ออธิบายคำว่า “กาม” (ความใคร่) ก็จะให้คำนิยามเป็นชุดว่า “ความกำหนัด, ความกำหนัดนัก, ความคล้อยตามอารมณ์, ความเพลิดเพลิน, ความทะยานอยาก…” เป็นต้น ซึ่งเป็นการแสดงให้เห็นถึงลักษณะต่างๆ ของกิเลสตัวนั้นอย่างรอบด้าน
คุณค่าและความสำคัญ
มหานิทเทสเป็นคัมภีร์ที่แสดงให้เห็นถึงภูมิปัญญาอันแตกฉานของพระสารีบุตรอย่างแท้จริง เป็นเครื่องมือชั้นยอดในการศึกษาธรรมะในเชิงลึก โดยเฉพาะในส่วนของอัฏฐกวรรคซึ่งเป็นพุทธพจน์ยุคแรกที่มีความหมายลึกซึ้งและเป็นภาษาที่เก่าแก่ การมีคำอธิบายระดับอัครสาวกเช่นนี้ถือเป็นประโยชน์อย่างมหาศาล นอกจากนี้ รูปแบบการอธิบายศัพท์ยังเป็น “พจนานุกรมศัพท์ธรรมะ” ชั้นดี ที่มีคุณค่าต่อการศึกษาภาษาบาลีและวิวัฒนาการของความคิดในพระพุทธศาสนา
☸️ ขุทฺทกนิกาย มหานิทเทส คืออรรถกถาของพระธรรมเสนาบดีสารีบุตรที่ไขความพุทธพจน์ยุคแรกสุดให้กระจ่างแจ้ง เป็นการนำคำสอนที่สั้นและลึกซึ้งมาขยายความด้วยปัญญาอันไพศาล เพื่อให้พุทธศาสนิกชนรุ่นหลังสามารถเข้าถึงแก่นแท้ของธรรมะได้อย่างไม่ผิดเพี้ยน การศึกษาคัมภีร์นี้จึงเปรียบเสมือนการได้เรียนหลักธรรมกับพระอัครสาวกผู้เป็นเลิศทางปัญญาโดยตรง เป็นการวางรากฐานความเข้าใจที่มั่นคงและละเอียดถี่ถ้วนที่สุด