องฺ.ปญฺจก.
“องฺคุตฺตรนิกาย ปัญจกนิบาต”
ความหมายของชื่อคัมภีร์ “ปัญจกนิปาต” มาจากศัพท์บาลี ๒ คำ คือ “ปัญจก” (ปัน-จะ-กะ) แปลว่า ๕, หมวด ๕ และ “นิปาต” แปลว่า หมวด, ชุมนุม, การรวมเข้าไว้ด้วยกัน ดังนั้น ปัญจกนิปาต จึงหมายถึง “หมวดที่รวบรวมพระสูตรซึ่งว่าด้วยธรรมะ ๕ ประการ“ เป็นการจัดกลุ่มคำสอนของพระพุทธองค์ที่มีหัวข้อธรรมหรือองค์ประกอบจำนวน ๕ ข้อไว้ในที่เดียวกัน
เนื้อหาและหัวข้อธรรมที่สำคัญ
ปัญจกนิปาตเป็นหมวดที่รวบรวมหลักธรรมที่เป็นหัวใจของการปฏิบัติและเป็นที่รู้จักอย่างกว้างขวาง เปรียบเสมือนชุดเครื่องมือสำหรับนักปฏิบัติธรรมโดยเฉพาะ ตัวอย่างธรรมะที่สำคัญในหมวดนี้ เช่น:
- พละ ๕ และ อินทรีย์ ๕: ธรรมะที่เป็นกำลังและธรรมะที่เป็นใหญ่ในหน้าที่ ๕ ประการ ประกอบด้วยองค์ธรรมชุดเดียวกันคือ ศรัทธา, วิริยะ, สติ, สมาธิ, ปัญญา แต่ทำหน้าที่ต่างกัน
- อินทรีย์ ๕: ทำหน้าที่เป็น “ใหญ่” ในการควบคุมสภาวะจิตใจแต่ละด้าน เช่น สติเป็นใหญ่ในการระลึกรู้ สมาธิเป็นใหญ่ในการทำให้จิตตั้งมั่น
- พละ ๕: คือ “กำลัง” ที่เกิดขึ้นจากการอบรมอินทรีย์ ๕ จนแข็งแกร่ง สามารถข่มหรือกำจัดธรรมะฝ่ายตรงข้ามได้ เช่น กำลังแห่งศรัทธาข่มความลังเลสงสัย, กำลังแห่งวิริยะข่มความเกียจคร้าน
- นิวรณ์ ๕: เครื่องกั้นจิตไม่ให้บรรลุความดี หรืออุปสรรคสำคัญของการทำสมาธิ ๕ ประการ ได้แก่
- ๑. กามฉันทะ: ความพอใจในกามคุณ (รูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส)
- ๒. พยาบาท: ความปองร้าย, ความคิดไม่ดีต่อผู้อื่น
- ๓. ถีนมิทธะ: ความหดหู่ซึมเซาและความง่วงเหงา
- ๔. อุทธัจจกุกกุจจะ: ความฟุ้งซ่านและรำคาญใจ
- ๕. วิจิกิจฉา: ความลังเลสงสัยในพระรัตนตรัยและข้อปฏิบัติ
- อนันตริยกรรม ๕: กรรมหนักที่สุด ๕ ประการ ที่ให้ผลทันทีในชาติถัดไปโดยไม่มีกรรมอื่นมาขวางกั้น คือ
- ๑. ฆ่ามารดา (มาตุฆาต)
- ๒. ฆ่าบิดา (ปิตุฆาต)
- ๓. ฆ่าพระอรหันต์ (อรหันตฆาต)
- ๔. ทำร้ายพระพุทธเจ้าจนถึงยังพระโลหิตให้ห้อขึ้น (โลหิตุปบาท)
- ๕. ทำสงฆ์ให้แตกแยกกัน (สังฆเภท)
- ธัมมัสสวนานิสงส์ ๕: อานิสงส์หรือประโยชน์ของการฟังธรรม ๕ ประการ คือ ได้ฟังสิ่งที่ยังไม่เคยฟัง, เข้าใจสิ่งที่เคยฟังแล้วให้ชัดเจนขึ้น, บรรเทาความสงสัย, ทำความเห็นให้ถูกต้อง, และจิตของผู้ฟังย่อมผ่องใส
คุณค่าและความสำคัญ
ปัญจกนิปาตเปรียบเสมือนคู่มือสำหรับนักปฏิบัติอย่างแท้จริง เพราะชี้ให้เห็นทั้ง “เครื่องมือที่ต้องสร้าง” (พละ ๕), “อุปสรรคที่ต้องข้าม” (นิวรณ์ ๕), และ “ข้อห้ามร้ายแรงที่ต้องละเว้น” (อนันตริยกรรม ๕) การทำความเข้าใจธรรมะในหมวดนี้จึงเป็นประโยชน์อย่างยิ่งต่อการวางแผนและประเมินผลการปฏิบัติธรรมของตนเองให้ก้าวหน้าไปบนเส้นทางที่ถูกต้อง
☸️ องฺคุตฺตรนิกาย ปัญจกนิปาต คือชุมนุมแห่งคำสอนหมวด ๕ ที่เน้นหนักไปที่การลงมือปฏิบัติ สิ่งที่ควรพัฒนาและหล่มอุปสรรคที่ต้องระวัง ทำให้ผู้ศึกษาสามารถดำเนินตามรอยบาทพระศาสดาเพื่อขัดเกลาตนเองได้อย่างไม่หลงทาง และมุ่งตรงสู่ความเจริญในธรรมยิ่งๆ ขึ้นไป
องฺ.ฉกฺก.
“องฺคุตฺตรนิกาย ฉกฺกนิปาต”
ความหมายของชื่อคัมภีร์ “ฉกฺกนิปาต” มาจากศัพท์บาลี ๒ คำ คือ “ฉกฺก” (ฉัก-กะ) แปลว่า ๖, หมวด ๖ และ “นิปาต” แปลว่า หมวด, ชุมนุม, การรวมเข้าไว้ด้วยกัน ดังนั้น ฉกฺกนิปาต จึงหมายถึง “หมวดที่รวบรวมพระสูตรซึ่งว่าด้วยธรรมะ ๖ ประการ“ เป็นการจัดกลุ่มคำสอนของพระพุทธองค์ที่มีหัวข้อธรรมหรือองค์ประกอบจำนวน ๖ ข้อไว้ในที่เดียวกัน
เนื้อหาและหัวข้อธรรมที่สำคัญ
ฉกฺกนิปาตเป็นหมวดที่รวบรวมหลักธรรมอันลึกซึ้งไว้หลากหลาย ครอบคลุมตั้งแต่หลักปฏิบัติเพื่อการอยู่ร่วมกันอย่างสันติสุข ไปจนถึงหลักธรรมระดับปรมัตถ์และเรื่องอภิญญาณ ตัวอย่างธรรมะที่สำคัญในหมวดนี้ เช่น:
- สาราณิยธรรม ๖: ธรรมะอันเป็นที่ตั้งแห่งความระลึกถึงกัน เป็นหลักปฏิบัติที่นำไปสู่ความสามัคคีและความรักใคร่ปรองดองในหมู่คณะ ประกอบด้วย:
- ๑. ตั้งเมตตากายกรรมในเพื่อนพรหมจรรย์
- ๒. ตั้งเมตตาวจีกรรมในเพื่อนพรหมจรรย์
- ๓. ตั้งเมตตามโนกรรมในเพื่อนพรหมจรรย์
- ๔. แบ่งปันลาภที่ได้มาโดยชอบธรรมแก่เพื่อนพรหมจรรย์ (สาธารณโภคี)
- ๕. มีศีลบริสุทธิ์เสมอกันกับเพื่อนพรหมจรรย์
- ๖. มีทิฏฐิ (ความเห็น) เสมอกันกับเพื่อนพรหมจรรย์
- อายตนะภายใน ๖: แดนเชื่อมต่อหรือประตูรับรู้ของจิต ๖ ทาง ซึ่งเป็นพื้นฐานของกระบวนการรับรู้ทั้งหมด ได้แก่ ตา (จักขุ), หู (โสตะ), จมูก (ฆานะ), ลิ้น (ชิวหา), กาย (กายะ), และใจ (มโน)
- อภิญญา ๖: ความรู้ยิ่งยวด หรือความสามารถพิเศษที่เกิดจากการอบรมจิตจนมีสมาธิในระดับสูง ๖ ประการ ได้แก่
- ๑. อิทธิวิธี (แสดงฤทธิ์ต่างๆ ได้)
- ๒. ทิพพโสต (หูทิพย์)
- ๓. เจโตปริยญาณ (รู้วาระจิตของผู้อื่น)
- ๔. ปุพเพนิวาสานุสสติญาณ (ระลึกชาติได้)
- ๕. ทิพพจักขุ (ตาทิพย์)
- ๖. อาสวักขยญาณ (ความรู้ที่ทำให้สิ้นอาสวกิเลส ซึ่งเป็นเป้าหมายสูงสุด)
- อนุตตริยะ ๖: สภาวะอันยอดเยี่ยม ๖ ประการ คือ การเห็นอันยอดเยี่ยม, การฟังอันยอดเยี่ยม, การได้ลาภอันยอดเยี่ยม, การศึกษาอันยอดเยี่ยม, การบำรุงอันยอดเยี่ยม และการระลึกถึงอันยอดเยี่ยม
คุณค่าและความสำคัญ
หมวดฉกฺกนิปาตแสดงให้เห็นถึงความสมบูรณ์ของพระธรรมคำสอน ที่มีทั้งหลักปฏิบัติสำหรับคฤหัสถ์และบรรพชิตในการสร้างสังคมที่สงบสุข (สาราณิยธรรม) ควบคู่ไปกับการอธิบายกลไกพื้นฐานของจิตใจ (อายตนะ) และเป้าหมายสูงสุดของการปฏิบัติ (อภิญญา ๖ โดยเฉพาะอาสวักขยญาณ) ทำให้ผู้ศึกษาสามารถเลือกนำไปใช้ให้เหมาะสมกับระดับการปฏิบัติของตนได้เป็นอย่างดี
☸️ องฺคุตฺตรนิกาย ฉกฺกนิปาต คือชุมนุมแห่งคำสอนหมวด ๖ ที่เชื่อมโยงการปฏิบัติในระดับสังคมเข้ากับความเข้าใจในระดับปรมัตถ์ได้อย่างงดงาม ชี้ให้เห็นว่าสันติสุขภายนอกและความหลุดพ้นภายในล้วนเป็นสิ่งที่ต้องอาศัยการฝึกฝนอบรมตามหลักธรรมที่พระพุทธองค์ทรงวางไว้ให้แล้วอย่างเป็นระบบ