ในสัพพสังคหะนี้พระอนุรุทธาจารย์ได้สงเคราะห์ปรมัตถธรรม ๔ คือ จิต เจตสิก รูป นิพพาน โดยความเป็น ขันธ์ อายตนะ ธาตุ สัจจะ เป็นการสงเคราะห์สภาวธรรมให้เข้าเป็นหมวดหมู่ สิ่งที่จะได้รับจากการศึกษาโดยการจัดสงเคราะห์เป็นหมวดหมู่ คือโดยสัพพสังคหะนี้ จะเป็นประโยชน์มากในด้านการศึกษา เพื่อให้เกิดความรู้ที่ถูกต้อง เป็นจริง มีแสดงไว้อย่างละเอียดโดยนัยต่างๆ ดังนี้
หมวดที่ ๑ ขันธ์ ๕
คำว่า ขันธ์ ใช้ในความหมายหลายอย่าง คือ ใช้ในความหมายว่า กอง หรือ ส่วน เช่น อุทกขันธ์ แปลว่า กองน้ำ พลขันธ์ แปลว่า กองพล บุญขันธ์ แปลว่า กองบุญ ศีลขันธ์ แปลว่า คุณคือศีล สมาธิขันธ์ แปลว่า คุณคือสมาธิ แต่ในที่นี้มุ่งในความหมายว่า “กอง”
ในสัพพสังคหะนี้ “ขันธ์”จึงมีความหมายว่า เป็นกลุ่ม เป็นกอง หมายถึงกลุ่ม กอง ของธรรมที่ต่างกันออกไป มี ๕ ประเภท ๑๑ อย่าง
ธรรมที่จัดโดยความเป็นขันธ์ได้ ต้องมี ลักษณะดังนี้
ประเภทที่ ๑ ธรรมใดที่เป็นทั้งอดีต ปัจจุบัน อนาคต ได้ รวมเป็น ๓ อย่าง
ประเภทที่ ๒ ธรรมใดที่เป็นทั้งภายใน ภายนอก ได้ รวมเป็น ๒ อย่าง
ประเภทที่ ๓ ธรรมใดที่มีความหยาบ ละเอียด ได้ รวมเป็น ๒ อย่าง
ประเภทที่ ๔ ธรรมใดที่มีความต่ำ ประณีต ได้ รวมเป็น ๒ อย่าง
ประเภทที่ ๕ ธรรมใดที่เป็นไปในที่ใกล้ ไกล ได้ รวมเป็น ๒ อย่าง
รวมทั้งหมดเป็น ๕ ประเภท ๑๑ อย่าง
ประเภทที่ ๑ ธรรมที่เป็น อดีต ปัจจุบัน อนาคต
ธรรมที่ชื่อว่า ขันธ์ จะต้องประกอบด้วยคุณสมบัติ ๓ ประการ คือ มีความเกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไป กล่าวคือ ธรรมนั้นต้องมีสภาพเป็นอดีต ปัจจุบัน อนาคต นั่นเอง ธรรมที่มีสภาพ ๓ อย่างนี้ ก็ได้แก่ จิต เจตสิก รูป
ประเภทที่ ๒ ธรรมที่เป็น ภายใน ภายนอก
ธรรมที่ชื่อว่า ขันธ์ คือ ธรรมที่ปรากฏภายในตนเองได้ และเป็นธรรมที่เกิดภายนอกตนได้ หมายถึง ธรรมที่เกิดในคนอื่นหรือสัตว์อื่น ที่ไม่ใช่ตัวเราก็จัดว่าเป็นธรรมที่เกิดภายนอก ธรรมที่มีสภาพ ๒ อย่างนี้ ก็ได้แก่ จิต เจตสิก รูป
ประเภทที่ ๓ ธรรมที่ หยาบ ละเอียด
ธรรมที่ชื่อว่าขันธ์ คือ ธรรมที่มีส่วนที่เป็นธรรมหยาบ และละเอียดได้ เช่น วิญญาณขันธ์ หมายถึง จิตทั้งหมด ๘๙ ดวง จิตที่เป็นธรรมหยาบ ธรรมละเอียด เช่น
อกุศลจิต หยาบกว่า กุศลจิต
กุศลญาณวิปปยุตจิต หยาบกว่า กุศลญาณสัมปยุตจิต
กามาวจรกุศลจิต หยาบกว่า รูปาวจรกุศลจิต
รูปาวจรกุศลจิต หยาบกว่า อรูปกุศลจิต
จิตที่มีทุกขเวทนา หยาบกว่า จิตที่มีสุขเวทนา
จิตที่มีโทมนัสเวทนา หยาบกว่า จิตที่มีโสมนัสเวทนา
จิตในทุคติภูมิ หยาบกว่า จิตในสุขคติภูมิ
จิตในกามภูมิ หยาบกว่า จิตในรูปภูมิ เป็นต้น
ส่วนรูปขันธ์ที่เป็นธรรมหยาบได้แก่ โอฬาริกรูป ๑๒ คือ ปสาทรูป ๕ วิสยรูป ๗ จัดเป็นรูปหยาบ ส่วนสุขุมรูป ๑๖ จัดเป็นรูปละเอียด เป็นต้น ธรรมที่มีสภาพ ๒ อย่างนี้ ก็ได้แก่ จิต เจตสิก รูป
ประเภทที่ ๔ ธรรมที่ต่ำ ประณีต
ธรรมที่ชื่อว่าขันธ์ คือ ธรรมที่อยู่ในฐานต่ำทราม และธรรมอันประณีต เป็นไปในทำนองเดียวกับประเภทที่ ๓
ประเภทที่ ๕ ธรรมที่ใกล้ ไกล
ธรรมที่ชื่อว่าขันธ์ คือ ธรรมที่ปรากฏได้ทั้งใกล้และไกล ธรรมที่เป็นปัจจุบันจัดเป็นธรรมที่ใกล้ ธรรมที่เกิดในอนาคตจัดเป็นธรรมที่ไกล ธรรมที่มีสภาพ ๒ อย่างนี้ ก็ได้แก่ จิต เจตสิก รูป
ธรรมที่สงเคราะห์ได้ทั้ง ๕ ประเภทนี้ คือ ธรรมทั้งปวง ได้แก่ จิต เจตสิก และรูป เท่านั้น ไม่รวมถึงพระนิพพาน เพราะพระนิพพานมีคุณสมบัติไม่ครบทั้ง ๕ ประเภท ๑๑ อย่าง กล่าวคือ
๑. พระนิพพาน ไม่มีประเภท แห่ง ปัจจุบัน อดีต อนาคต มีแต่กาลวิมุตติอย่างเดียว
๒. พระนิพพาน ที่เป็นธรรมภายในนั้นไม่มี เป็นธรรมภายนอกอย่างเดียว
๓. พระนิพพาน ที่เป็นธรรมหยาบไม่มี เป็นธรรมละเอียดอย่างเดียว
๔. พระนิพพาน ไม่ใช่ธรรมที่ต่ำทราม แต่เป็นธรรมที่ประณีตยิ่ง
๕. พระนิพพาน ไม่ใช่ธรรมที่ใกล้ แต่เป็นธรรมที่ไกล
ดังนั้น พระนิพพาน จึงพ้นจากความเป็นขันธ์ พระนิพพานจึงเรียกว่า ขันธวิมุตติ (และเป็นกาลวิมุตติด้วย)
ขันธ์ ๕ คือ
๑. รูปขันธ์ หมายถึง กองรูป รูปมีทั้งหมด ๒๘ ดังนั้น รูปทั้ง ๒๘ เป็นรูปขันธ์
๒. เวทนาขันธ์ หมายถึง กองเวทนา เวทนา คือ เวทนาเจตสิกดวงเดียว เป็นเวทนาขันธ์
๓. สัญญาขันธ์ หมายถึง กองสัญญา สัญญา คือ สัญญาเจตสิกดวงเดียว เป็นสัญญาขันธ์
๔. สังขารขันธ์ หมายถึง กองสังขาร สังขาร คือ เจตสิกอีก ๕๐ ที่เหลือ เป็นสังขารขันธ์
๕. วิญญาณขันธ์ หมายถึง กองจิต วิญญาณ คือ จิตทั้งหมด ๘๙ เป็นวิญญาณขันธ์
กองแห่งขันธ์ทั้ง ๕ เกี่ยวข้องกันอย่างไร
๑. ขันธ์ทั้ง ๕ ถูกครอบงำด้วยทุกข์
ธรรมทั้งหลายที่ถูกทุกข์ต่างๆ ครอบงำอยู่ เป็นไปได้ด้วยความทุกข์ ธรรมนั้นชื่อว่า ขันธ์ ซึ่งก็หมายถึง ขันธ์ทั้ง ๕ นั่นเอง ขันธ์ ๕ ถูกครอบงำจากความเกิด ความแก่ ความเจ็บ ความตาย ความเกิด นั้นเป็นการนำมาซึ่งขบวนการเกิดทุกข์ทั้งหลายไม่จบไม่สิ้น เมื่อเกิดแล้วก็ได้รับทุกข์ภัยต่าง ๆ ในชาติกำเนิดของตน ถ้าเกิดเป็นมนุษย์ก็ทุกข์แบบมนุษย์ มีการดิ้นรนแสวงหาปัจจัยทั้งหลายเพื่อการบริโภค เพื่อการสะสม เพื่อการกอบโกย แสวงหาด้วยสุจริตก็ทุกข์ แสวงหาด้วยทุจริตก็ทุกข์ ฉะนั้นความเกิดจึงทุกข์ คือทุกข์ในการเกิด ทุกข์ในการแก่ ทุกข์ในการเจ็บ ทุกข์ในการตาย
๒. ขันธ์ทั้ง ๕ ว่างเปล่าจากตัวตน
ขันธ์ทั้ง ๕ แสดงความว่างเปล่าจากตัวตนอยู่แล้ว แต่ที่เราไม่เห็นความจริงนี้ก็เพราะว่า ธรรมดาคนทั้งหลายในโลก มักมีความเข้าใจว่า ความเป็นอยู่ต่างๆ ที่ปรากฏขึ้นแก่ตน เช่น การทำ การพูด การคิดความสุขสบาย หรือไม่สบาย ความดีใจ ความเสียใจ ตลอดจนการเปลี่ยนแปลงของร่างกาย เป็นต้น เหล่านั้นล้วนเป็นตัวเราเป็นของเราแทบทั้งสิ้น อันเป็นสภาพของสักกายทิฏฐิ คือ ความเห็นผิดที่ยึดติดแน่นอยู่ในรูปนามขันธ์ ๕ ว่าเป็นตัวเรา เป็นของเรา จึงมักมีความเข้าใจผิดคิดไปว่า เราทำ เราพูด เราคิด เราสบาย ไม่สบาย เราดีใจ เสียใจ เราเด็ก เราสาว เป็นต้น อาการเหล่านั้นถ้าปรากฏแก่ผู้อื่น เราก็ยึดถือว่า เป็นเขา ผู้นั้นผู้นี้ ทำ คิด พูด สบาย ไม่สบาย ดีใจ เสียใจ เป็นต้น
รวมความแล้ว ความเข้าใจของปุถุชน จะเข้าใจว่าทุกสิ่งทุกอย่างในโลกนี้ มีเรา มีเขา และ มีของเรา มีของเขา ซึ่งล้วนแต่เป็นความเข้าใจผิดไปจากสภาพธรรม เป็นอัตตทิฏฐิ คือ ความเห็นผิดคิดว่ามีตัวตน แท้จริงแล้ว ความเป็นไปต่างๆ เหล่านั้น หาใช่เป็นตัวเรา ตัวเขาไม่ แต่เป็นอาการเป็นไปของรูปนามขันธ์ ๕ เท่านั้น
๓. ขันธ์ทั้ง ๕ มีอาการเฉพาะๆ ของตน
รูปขันธ์ ความเปลี่ยนแปลงต่างๆ ของร่างกายที่เกิดขึ้น เช่น ผมหงอก หนังเหี่ยว ฟันหัก สายตาเสื่อม หรือการเปลี่ยนแปลงโดยการเคลื่อนไหวกาย การเดิน การยืน การนั่ง การนอน การพูด เป็นต้น เหล่านี้ จัดเป็นอาการของรูปขันธ์ การเดินจึงเป็นเพียงอาการของรูป การยืนก็เป็นเพียงอาการของรูป เมื่อเข้าใจได้ถูกต้องจึงไม่ไปคิดว่า เราเดิน เรายืน และไม่เข้าใจผิดไปว่า รูปเดิน รูปยืน เป็นต้น แต่รู้ด้วยความเป็นจริงว่า ไม่มีเราเดิน ไม่มีรูปเดิน แต่เพราะการเดิน เป็นเพียงอาการของรูปเท่านั้น (คำว่ารูปก็ต้องเข้าใจด้วยว่า ได้แก่ มหาภูตรูป ๔ เป็นต้น)
เวทนาขันธ์ ความเปลี่ยนแปลงต่างๆ ของความรู้สึก บางครั้งก็รู้สึกสบาย ไม่สบาย รู้สึกเฉยๆ รู้สึกเบื่อบ้าน ทั้งๆ เมื่อก่อนนี้ก็รักบ้าน รู้สึกเบื่อรถทั้งที่เมื่อก่อนก็รักทะนุถนอมอย่างดี เป็นต้น ความเปลี่ยนแปลงเหล่านี้เป็นสภาพของ เวทนาขันธ์ เมื่อเข้าใจความเป็นจริงว่าสิ่งที่เกิดขึ้นนี้เป็นเพียงลักษณะอาการของเวทนาขันธ์เท่านั้น จะได้ไม่เข้าใจผิดไปว่าเป็นเราชอบ เราไม่ชอบ
สัญญาขันธ์ การจำเรื่องราวต่างๆ จำรูป จำสี จำกลิ่น จำรส จำสัมผัส ทั้งที่ชอบและไม่ชอบ เหล่านี้เป็นสภาพของสัญญาขันธ์
สังขารขันธ์ สังขาร คือ การปรุงแต่ง เมื่อรับอารมณ์มาแล้ว มีการนึกคิดเรื่องราวต่างๆ ที่เกี่ยวกับอารมณ์นั้นๆ ก็เป็นการปรุงแต่งไป การดำรงชีวิตอยู่ในปัจจุบัน เราทุกคนก็จะมีความรู้สึกว่ามีความอยากได้ ไม่อยากได้ มีความศรัทธา มีความเลื่อมใส มีความเพียรพยายาม เป็นต้น เหล่านี้เป็นสภาพของสังขารขันธ์
วิญญาณขันธ์ การรู้อารมณ์ต่างๆ มีการเห็นรูป ได้ยินเสียง ได้กลิ่น รู้รส รู้สัมผัสถูกต้อง รู้คิดนึกเรื่องราวต่าง ๆ เหล่านี้จัดเป็นสภาพของวิญญาณขันธ์
ประเภทของปรมัตถธรรม คือ จิต เจตสิก รูป มีความเป็นขันธ์ ๕ ประการเท่านั้น ไม่มากไปกว่านี้ กล่าวคือ เพราะอาศัยส่วนธรรมที่สงเคราะห์เข้ากันได้ คือ รูปทั้งหมด เป็น รูปขันธ์ เวทนา คือ ความรู้สึกในการเสวยอารมณ์ต่างๆ โดยความสุข ความทุกข์ ความเสียใจ ความเฉย ๆ เหล่านี้เป็น เวทนาขันธ์ ความจำได้ในสิ่งต่างๆ เรื่องราวต่างๆ เป็น สัญญาขันธ์ ส่วนเจตสิกธรรมอื่น ๆ ที่นอกเหนือไปจากเวทนาและสัญญา เป็น สังขารขันธ์ จิตหรือวิญญาณ เป็นธรรมชาติรู้อารมณ์ เป็น วิญญาณขันธ์
หมวดที่ ๒ อุปาทานักขันธ์ ๕
อุปาทานักขันธ์ หมายถึง ขันธ์ทั้งหลายที่ตัณหาและทิฏฐิเข้าไปยึดไว้ โดยความเห็นผิด คือ ยึดมั่นเป็นตัวตน เราเขา ความยึดมั่นนี้คือ การยึดมั่นในขันธ์ทั้ง ๕ นั่นเอง
อุปาทานักขันธ์ ๕ คือ
๑. รูปูปาทานักขันธ์ คือ กองรูป ที่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน ได้แก่รูปทั้งหมด คือ รูป ๒๘
๒. เวทนูปาทานักขันธ์ คือ กองเวทนา ที่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน องค์ธรรมได้แก่เวทนาเจตสิก ที่ในโลกียจิต ๘๑
๓. สัญญูปาทานักขันธ์ คือ กองสัญญา ที่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน องค์ธรรมได้แก่สัญญาเจตสิก ที่ในโลกียจิต ๘๑
๔. สังขารูปาทานักขันธ์ คือ กองสังขาร ที่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน องค์ธรรมได้แก่เจตสิก ๕๐ (เว้นเวทนา และสัญญา) ที่ในโลกียจิต ๘๑
๕. วิญญาณูปาทานักขันธ์ คือ กองจิต ที่เป็นอารมณ์ของอุปาทาน องค์ธรรมได้แก่ โลกียจิต ๘๑
พระพุทธองค์ทรงแสดงขันธ์ ๕ แล้วยังทรงแสดงอุปาทานขันธ์ซ้ำอีก ทั้งๆ ที่มีจำนวนขันธ์ ๕ ประการเท่ากัน แต่เพื่อแสดงความแตกต่างกัน คือ ที่กล่าวในแง่ของขันธ์ ๕ กล่าวโดยความเป็นวิสุทธิขันธ์ คือเป็น ขันธ์ ๕ ล้วนๆ ไม่ปะปนกันกับอาสวะ คือกิเลส และก็ไม่เป็นอารมณ์แก่อุปาทาน ซึ่งได้แก่ ขันธ์ ๕ ของพระอรหันต์ทั้งหลายที่เป็นไปตามสภาพของขันธ์ ๕ แท้ๆ ไม่เป็นอารมณ์ให้กิเลสและตัณหายึดไว้ได้ เช่น พระอรหันต์ยังได้รับสุขทุกข์ต่างๆ ทั้งทางกายและทางใจ แต่ความสุขทุกข์นั้นไม่เป็นอารมณ์ให้กิเลสตัณหาเกิดขึ้น
ที่กล่าวในแง่ของอุปาทานขันธ์ คือ การกล่าวถึงขันธ์ ๕ ที่เป็นอารมณ์ให้กิเลสและตัณหายึดไว้ได้ เช่น ขันธ์ ๕ ของปุถุชน และของพระโสดาบัน พระสกทาคามี พระอนาคามี ย่อมเป็นไปกับอาสวะ คือ กิเลส และเป็นที่ตั้งของอุปาทานได้ตามสมควรแก่บุคคลนั้นๆ
รู้จักเหตุเกิดแห่งอุปาทาน
อุปาทานเกิดขึ้นเพราะตัณหาเกิดขึ้น ตัณหาจึงเป็นเหตุให้เกิดอุปาทาน จะดับอุปาทานได้อย่างไร ? อุปาทานจะดับได้ก็ด้วยการดับตัณหา จะมีวิธีการดับตัณหาได้อย่างไร ? หนทางปฏิบัติเพื่อให้ถึงความดับตัณหาและอุปาทาน ก็คือ การปฏิบัติที่ทำให้มรรคมีองค์ ๘ ได้แก่ สัมมาทิฏฐิ เป็นต้น เจริญขึ้น และวิธีการจะละตัณหาก็ด้วยการปฏิบัติในอริยสัจ ๔ คือ กำหนดรู้ว่าขันธ์ ๕ เป็นทุกข์ เป็นทุกข์สัจ ตัณหา คือความยินดีพอใจทั้งหมด ควรละ เป็นสมุทยสัจ นิโรธ คือ พระนิพพาน นั้นควรทำให้แจ้งปรากฏ มรรค ควรเจริญให้มาก พระพุทธองค์ทรงแสดงอุปาทานักขันธ์ ๕ เพื่อเป็นประโยชน์แก่การเจริญวิปัสสนาเพื่อละกิเลส เพราะผู้เจริญวิปัสสนาต้องรู้จักรูปนามขันธ์ ๕ อันเป็นที่อาศัยของกิเลสทั้งหลาย ให้รู้จักตัวตนที่แท้จริงของรูปนาม ขันธ์ ๕ จะได้ไม่ตกเป็นอารมณ์ของตัณหาอุปาทานได้
อุปาทานมี ๔ คือ
๑. กามุปาทาน
๒. ทิฏฐุปาทาน
๓. สีลัพพตุปาทาน
๔. อัตตวาทุปาทาน
อธิบาย
๑. กามุปาทาน
กามุปาทาน คือ ความยึดถือกาม กามนั้นได้แก่ วัตถุกาม กับ กิเลสกาม วัตถุกาม คือ ธรรมใดที่เป็นที่ชอบใจของกามตัณหา ชื่อว่า วัตถุกาม ได้แก่ กามจิต ๕๔ เจตสิก ๕๒ รูป ๒๘ หรือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ อันที่เป็นที่ชอบใจ
กิเลสกาม คือ ธรรมชาติที่มีความต้องการ ธรรมชาติที่เข้าไปยึดในอารมณ์ทั้ง ๖ คือ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส และ ธัมมารมณ์ ธรรมชาตินั้น ชื่อว่า กิเลสกาม ได้แก่ ตัณหา นั่นเอง ฉะนั้น กามุปาทาน คือ การยึดถือวัตถุกามด้วยกิเลสกามนั่นเอง คือ ยึดถือ รูป เสียง ฯลฯ ที่น่ารักใคร่ ปรารถนาพอใจนั้นเป็นเรา เป็นของเรา ยึดไว้ไม่ยอมปล่อย ยึดถือไว้ด้วยอำนาจของกิเลสกาม
สำหรับพระอรหันต์ ไม่มีกิเลสกามแล้ว เมื่อเห็นรูปแล้ว แม้นรูปนั้นจะน่ารักใคร่น่าปรารถนา ท่านก็ไม่เกิดความยินดีในการเห็นนั้น เพราะไม่มีกิเลสกามแล้ว
๒. ทิฏฐุปาทาน
ทิฏฐุปาทาน คือ ความยึดถือด้วยอำนาจของความเห็นผิด ได้แก่ นิยตมิจฉาทิฏฐิ ๓ และ อันตัคคาหิกทิฏฐิ ๑๐ ทิฏฐิ ๖๒ (ในสามัญญผลสูตร)
๒.๑ นิยตมิจฉาทิฏฐิ ๓ ประการ คือ
ก. นัตถิกทิฏฐิ ความเห็นผิดคิดว่าไม่มีผลแห่งกรรมที่ทำไว้ เป็นการปฏิเสธผล ผู้ที่มีความเห็นชนิดนัตถิกทิฏฐิย่อมมีอุจเฉททิฏฐิด้วย คือเห็นว่าสัตว์ทั้งหลายตายแล้วก็สูญไม่มีการเกิดอีก มีความเห็นว่าไม่มีสิ่งที่เรียกว่า สมมติสัจจะ ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าคติธรรมดา หรือคลองธรรมตามเหตุและผล ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าสมมติสัจจะ เช่น ไม่มีมารดาบิดา สัตว์บุคคลเกิดสืบเชื้อสายกันมาตามเรื่องตามราวเท่านั้น จึงไม่มีใครที่จะต้องนับถือว่าเป็นบิดามารดา แม้ที่นับถือว่าเป็นสมณะ พราหมณ์ ภิกษุ สามเณร ก็ไม่มีเป็นต้น ไม่มีสิ่งที่เรียกว่าคติธรรมดา หรือที่เป็นไปตามคลองธรรม เช่น ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว อย่างนี้ก็ไม่มี
ข. อเหตุกทิฏฐิ ความเห็นผิดคิดว่าไม่มีเหตุ เป็นการปฏิเสธเหตุ คือ เมื่อได้รับผลดีผลร้ายต่างๆ ก็เห็นว่าเป็นไปตามคราว คราวที่มีโชคดีก็ได้รับผลดี คราวที่มีโชคร้ายก็ได้รับผลไม่ดี ไม่มีเหตุอะไรที่จะมาทำให้ได้ผลดีผลร้าย ปฏิเสธเหตุในการทำดี ทำชั่ว ของบุคคลทั้งหลายที่กระทำกันอยู่ทุกวันนี้ ไม่เชื่อว่าการกระทำต่างๆเป็นเหตุที่จะก่อให้เกิดผลได้ ฉะนั้นการปฏิเสธเหตุนี้ก็เท่ากับว่าปฏิเสธผลไปด้วย
ค. อกิริยทิฏฐิ ความเห็นผิดคิดว่าการทำบุญทำบาปก็เท่ากับไม่ได้ทำ เป็นการปฏิเสธทั้งเหตุ และผลแห่งกรรม คือ มีความเห็นว่าบุคคลทั้งหลายที่ทำดีก็ตามทำชั่วก็ตามไม่เป็นบาปไม่เป็นบุญ
๒.๒ อันตัคคาหิกทิฏฐิ ๑๐ ประการ คือ
๑) เห็นว่า โลกเที่ยง
๒) เห็นว่า โลกไม่เที่ยง
๓) เห็นว่า โลกไม่มีที่สิ้นสุด
๔) เห็นว่า โลกไม่มีที่สิ้นสุด
๕) เห็นว่า ชีวะและสรีระ เป็นอันเดียวกัน
๖) เห็นว่าชีวะและสรีระ เป็นคนละอัน
๗) เห็นว่าสัตว์นั้นหลังจากตายแล้วเกิดต่อไปอีก
๘) เห็นว่าสัตว์นั้นหลังจากตายแล้วไม่เกิดต่อไปอีก
๙) เห็นว่าสัตว์นั้นเบื้องหน้าแต่ตายแล้ว ย่อมเกิดอีกก็มี ย่อมไม่เกิดอีกก็มี
๑๐) เห็นว่าสัตว์นั้นเบื้องหน้าแต่ตายแล้ว ย่อมเกิดอีกก็หามิได้ ย่อมไม่เกิดอีกก็หามิได้
๒.๓ ทิฏฐิ ๖๒
ในทิฏฐิ ๖๒ มีรายละเอียดมาก ในที่นี้จะนำมากล่าวเพียง ๒ ประการที่สำคัญให้ทราบดังนี้
ก) สัสสตทิฏฐิ ความเห็นว่าเที่ยง คือ เห็นว่าตายแล้วเกิดกันเรื่อยไปไม่มีที่สิ้นสุดในอัตตาภาพเดิม ทุกภพทุกชาติ เวียนเกิดเวียนตายไม่มีที่สิ้นสุดในภพชาติของตน คือ เกิดเป็นคน ตายแล้วก็ต้องเกิดเป็นคนไปตลอด เกิดเป็นแมว ตายแล้วก็ต้องเกิดเป็นแมวไปตลอด
ข) อุจเฉททิฏฐิ ความเห็นว่าขาดสูญ คือ เห็นว่าตายแล้วสูญไม่กลับมาเกิดอีก
โทษของมิจฉาทิฏฐิ
นิยตมิจฉาทิฏฐิ เป็นความเห็นผิดอย่างร้ายแรง ซึ่งเมื่อมีความยึดถือในทิฏฐิอย่างมากจนดิ่ง ทำให้ไม่รับรองกรรมที่เป็นบุญเป็นบาป ไม่รับรองผลต่างๆ ว่าเกิดจากเหตุ ไม่รับรองสมมติสัจจะ ผู้ที่มีความเห็นเช่นนี้อย่างเหนียวแน่น ก็เพราะมีอุปาทานความยึดถืออยู่อย่างแรงกล้า ยิ่งจะส่งผลให้ตกนรกได้
ฉะนั้น ความเห็นผิดในข้อนี้จึงให้โทษอย่างมหันต์ ผู้ที่นับถือพุทธศาสนา กล่าวได้ว่า ย่อมละความเห็นผิดอันมีโทษมหันต์อันร้ายแรงนี้ได้ ถ้ายังละไม่ได้ก็ย่อมจะไม่นับถือพุทธศาสนา
๓. สีลัพพตุปาทาน
สีลัพพตุปาทาน คือการยึดถือข้อปฏิบัติที่ผิด ยึดถือในศีลและวัตรที่ผิดศีลวัตร ศีล ได้แก่ ความประพฤติหรือข้อที่ประพฤติ วัตร ได้แก่ ข้อปฏิบัติ ศีล คือ ความประพฤติหรือข้อที่ประพฤติ ศีลในทางพุทธศาสนา แสดงเป็นข้อที่พึงเว้น เช่น ศีล ๕ คือ เว้นจากการฆ่าสัตว์ เป็นต้น ส่วนปาฏิโมกข์สังวรศีล คือ ศีลในพระปาฆิโมกข์สำหรับภิกษุ มีทั้งข้อห้ามและข้ออนุญาต ข้อห้าม คือ ข้อที่บัญญัติห้ามมิให้กระทำ เมื่อไปล่วงละเมิดกระทำก็ต้องอาบัติ หนัก ปานกลาง หรือเบาตามพระบัญญัตินั้นๆ และมีข้อที่ทรงอนุญาตให้ทำวัตร คือ การประพฤติปฏิบัติ เช่น ธุดงควัตร การปฏิบัติ ธุดงค์ อุปัชฌายวัตร การปฏิบัติต่ออุปัชฌาย์ ครู อาจารย์
ศีลและวัตรภายนอกพุทธศาสนา
ศีลและวัตรภายนอกพุทธศาสนา มีแก่บุคคลผู้ยึดถืออยู่ในศีลและวัตรทั้งหลายตั้งแต่ก่อนพุทธกาล เช่น ศีลและวัตรของฤษีดาบส เมื่อถือลัทธิบูชาไฟก็ทำการบูชาไฟ ฤษีดาบสก็มีศีล คือข้อประพฤติ ที่งดเว้นจากการกระทำบางอย่าง และมีวัตร คือข้อที่พึงปฏิบัติบางอย่าง เช่น การบูชาไฟดังกล่าวนั้น นอกจากนี้ยังมีศีลและวัตรของศาสดาภายนอกพระพุทธศาสนา เช่นที่แสดงไว้ในคัมภีร์พุทธศาสนา กล่าวถึงศาสดา ๖ จำพวก ซึ่งต่างก็ได้สั่งสอนศีลและวัตรแก่สาวกของตนในทางต่าง ๆ กัน
นอกจากนี้ก็ยังมีผู้ที่ยึดถือปฏิบัติในศีลวัตรที่แปลก ๆ เรียกว่า โควัตร สุนัขวัตร คือมีความประพฤติความเป็นอยู่ เยี่ยงโค เยี่ยงสุนัข เช่น เดิน ๔ ขา แบบสุนัขแบบโค ทำกิริยาอาการ ทำเสียงและบริโภคแบบสุนัขแบบโค ในครั้งพุทธกาลการถือศีลและวัตรแบบนี้ยังมี และก็มีแสดงไว้ว่าคนที่ถือโควัตร สุนัขวัตร บางคนไปทูลถามพระพุทธเจ้าว่า เมื่อปฏิบัติแบบนี้แล้วสิ้นชีวิตไปจะไปเกิดเป็นอะไร ? พระพุทธเจ้าทรงตรัสตอบว่า (มีใจความโดยสรุปว่า) “ก็ไปเกิดเป็นสุนัขไปเกิดเป็นโค” ดังนี้ เหล่านี้เป็นศีลและวัตรภายนอกพุทธศาสนา
๔. อัตตวาทุปาทาน
คำว่า อัตตา แปลว่า ตน ในทางพุทธศาสนาได้แสดงไว้เป็น ๒ ระดับ คือ ระดับแรก พระพุทธเจ้าตรัสสอนให้รักษาตน คุ้มครองตน ฝึกตน และตรัสสอนว่าตนเป็นที่พึ่งแห่งตน ระดับที่สอง ตรัสสอนว่า มิใช่ตน ดังเช่นที่ตรัสสอนว่า รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ รวมเรียกว่า ขันธ์ ๕ เป็นอนัตตามิใช่อัตตา ตัวตน หรือได้ตรัสสอนยกเอาอายตนะภายในภายนอก ภายในคือ ตา หู เป็นต้น ภายนอก คือ รูป เสียง เป็นต้น และธรรมคือเรื่องราว เป็นอนัตตา มิใช่อัตตาตัวตน ภายนอกคือสิ่งทั้งหลายที่อยู่ภายนอกตน นั้นก็หมายถึงสภาพธรรมต่าง ๆ ที่เกิดกับคนอื่นสัตว์อื่น และได้ตรัสสอนไว้ว่าสังขารทั้งปวงเป็น อนิจจะ คือไม่เที่ยง สังขารทั้งปวงเป็น ทุกขะ คือเป็นทุกข์ ทนอยู่ไม่ได้ ต้องแปรปรวนเปลี่ยนแปลงไป ธรรมทั้งปวงเป็นอนัตตาคือมิใช่อัตตาตัวตน และในธรรมทั้งปวงนี้แสดงอธิบายว่า ทั้งสังขตธรรม คือ ธรรมที่มีปัจจัยปรุงแต่งอันเรียกว่าสังขาร ทั้งอสังขตธรรม ธรรมะที่ปัจจัยไม่ได้ปรุงแต่งอันเรียกว่าวิสังขาร ทั้งหมดเป็นอนัตตา มิใช่อัตตาตัวตน
๔.๑ รู้สมมติสัจจะ และ ปรมัตถสัจจะ
ก) สมมติสัจจะ ความจริงโดยสมมติ เป็นความจริงตามมติร่วมกัน หรือ หมายรู้ร่วมกัน เป็นเครื่องมือสื่อสาร พอให้สำเร็จประโยชน์ในชีวิตประจำวัน เช่นคน สัตว์ โต๊ะ เก้าอี้
ข) ปรมัตถสัจจะ คือ ธรรมชาติอันประเสริฐ ที่เป็นความจริงซึ่งปฏิเสธสัตว์และชีวิต ได้แก่ธรรมชาติที่เป็นความจริง ที่ไม่มีการแปรปรวน หรือไม่มีความวิปริตด้วยประการใด ๆ มี ๔ ประการ ได้แก่ จิต เจตสิก รูป นิพพาน การรู้ปรมัตถธรรมมีประโยชน์อย่างยิ่ง คือ ทำให้พ้นทุกข์ได้แน่นอน ปรมัตถสัจจะมี ๒ ประการ คือ
🙏 สภาวสัจจะ ธรรมที่เป็นจริงตามสภาวะลักษณะ ได้แก่ กุศลธรรม อกุศลธรรมเป็นต้น
🙏 อริยสัจจะ ธรรมที่เป็นจริงโดยเฉพาะอริยบุคคลทั้งหลาย ได้แก่ อริยสัจ ๔มีทุกขสัจจะ เป็นต้น
ฉะนั้น ผู้ปฏิบัติธรรมที่จะให้รู้ถึงปรมัตถสัจจะ คือ ความจริงโดยปรมัตถ์ จึงจะต้องหัดพิจารณาดูที่ตั้งของบัญญัติทั้งหลาย เช่น รถ เมื่อเอาส่วนประกอบต่าง ๆ เช่นล้อ เพลา และส่วนประกอบอื่น ๆ มาประกอบกันเข้า เสียงเรียกว่ารถจึงมี แต่ความจริงแล้ว รถจริงๆ นั้นไม่มี คำว่ารถเป็นบัญญัติเรียกขึ้นเท่านั้น เมื่อถอดแยกส่วนประกอบต่างๆ ออกไป เสียงเรียกว่ารถก็หายไป
๔.๒ ทรงตรัสสอนให้พิจารณาแยกสังขาร
ในอัตตภาพนี้ก็ประกอบขึ้นด้วยขันธ์ ๕ ทรงตรัสชี้ให้รู้จักว่าสิ่งที่มาประกอบนั้นมีอะไรบ้างส่วนที่แข็งคือ ปถวีธาตุ เป็นธาตุดิน ร่างกายนี้ซึ่งประกอบขึ้นด้วยธาตุทั้ง ๔ อาการ ๓๒ เป็นกองรูป กองรูปนี้เองเรียกแยกออกเป็นศีรษะ เป็นแขน เป็นขา ฯลฯ มากองกันอยู่ เป็นกองรูป ความรู้สึกเป็นสุขเป็นทุกข์หรือเฉย ๆ เป็นกองเวทนา ความจำได้หมายรู้ในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ เรื่องราวต่าง ๆ เป็นกองสัญญา ความคิดปรุงแต่งต่างๆ เป็นกองสังขาร และกองวิญญาณ คือ รู้ในอารมณ์ที่มากระทบ เช่น ตาเห็นรูป ก็เกิดความรู้สึก เรียกว่า จักขุวิญญาณ เป็นต้น
ฉะนั้น เพราะขันธ์ ๕ เหล่านี้มาประกอบกัน ซึ่งเมื่อย่อแล้ว รูปก็คงเป็น รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ก็เป็น นาม เหล่านี้ทั้งหมดเป็นสิ่งผสมปรุงแต่งเป็นที่ตั้งแห่งบัญญัติว่าเป็นเรา เป็นเขา ก็เกิดขึ้น แต่เมื่อมาพิจารณาด้วยปัญญาเห็นโดยความเป็นรูปเป็นนาม ก็จะถอนอัตตาตัวตนหมด หมดความเป็นเราเป็นเขา คงเหลือแต่สภาวะ รูปนาม เท่านั้น
๔.๓ ก่าหนดรู้ตามความเป็นจริงโดยไตรลักษณ์
เมื่อพิจารณาขันธ์ ๕ โดยความเป็นจริงด้วยวิปัสสนา รู้แจ้งเห็นจริงรู้จักว่า นี่รูป นี่เวทนา นี่สัญญา นี่สังขาร นี่วิญญาณ มีชาติ คือ ความเกิดเป็นเบื้องต้น มีชรา คือ ความแปรปรวน เปลี่ยนแปลงพร้อมทั้งพยาธิในท่ามกลาง มีมรณะเป็นที่สุด เพราะฉะนั้น จึงเป็น อนิจจะ คือ ไม่เที่ยงต้องเกิดต้องดับ เป็น ทุกขะ คือ ทนอยู่คงที่ไม่ได้ต้องแปรปรวนเปลี่ยนแปลงไป เป็น อนัตตะ คือ บังคับให้เป็นไปตามปรารถนาไม่ได้
เมื่อพิจารณาขันธ์ ๕ ตามความเป็นจริงโดยไตรลักษณ์อย่างนี้แล้ว จึงจะสามารถถอนอัตตวาทุปาทาน คือ การยึดถือเป็นตัวตน โดยความเป็นเราเป็นเขา ก็จะทำให้ไม่หลงไม่ยึดถือ ถ้าไม่พิจารณาให้รู้แจ้งเห็นจริงก็ย่อมจะต้อมมีความหลง ความยึดถืออยู่ อันเป็นอัตตาทุปาทาน
หมวดที่ ๓ อายตนะ ๑๒
อายตนะ มีความหมาย ๕ ประการ คือ
๑. เป็นที่เกิด หมายความว่า ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ที่เป็นอายตนะภายในนี้ เพราะเป็นที่เกิดของจิตอยู่ตลอดเวลา ไม่ว่าบุญหรือบาป จะเกิดได้ก็ต้องอาศัยอายตนะเหล่านี้
๒. เป็นที่อยู่ หมายความว่า ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ที่เป็นอายตนะภายในนี้ เป็นที่อาศัยให้จิตและเจตสิกเกิดขึ้นและตั้งอยู่ได้ คล้ายกับเป็นที่อยู่อาศัยของวิถีจิต จึงเรียกว่าอายตนะ ซึ่งเป็นการกล่าวโดยอ้อม วิถีจิตไม่ได้อยู่ในอายตนะ แต่เมื่อมีเหตุปัจจัยพร้อมแล้ว วิถีจิตเหล่านั้นก็เกิดขึ้นตั้งอยู่ได้ เหมือนระฆังกับเสียงระฆัง ย่อมกล่าวไม่ได้ว่า มีเสียงระฆังอยู่ในตัวระฆัง แต่เมื่อมีคนตีระฆังแล้วเสียงก็ปรากฏขึ้นและกังวานอยู่ได้ คล้ายกับว่าเสียงนั้นอยู่ในระฆัง ฉันใด วิถีจิตกับอายตนะภายในก็เช่นเดียวกัน ถ้ามีเหตุปัจจัยบริบูรณ์แล้ว ก็เสมือนกับว่าวิถีจิตเหล่านั้น ตั้งอยู่ในอายตนะนั้น
๓. การเกิด หมายความว่า เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นได้กับสัตว์ทั้งหลาย คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ จะเกิดขึ้นมีอยู่ในสัตว์บุคคล เกิดขึ้นกับทุกเพศ ทุกภูมิไม่ว่าจะเป็น อบายภูมิ มนุษย์ภูมิ มีอายตนะครบ รูปภูมิ (เว้นอสัญญสัตตพรหมภูมิ) มีจักขายตนะ โสตายตนะและมนายตนะ อรูปภูมิ มีมนายตนะ อย่างเดียว
๔. เป็นที่ประชุม หมายความว่า อายตนะภายในกับอายตนะภายนอกมาประชุมกัน คือ รูปายตนะ(รูป) ซึ่งเป็นอายตนะภายนอก ย่อมต้องมาประชุมกันที่ตา สัททายตนะ(เสียง) ซึ่งเป็นอายตนะภายนอก ย่อมต้องมาประชุมกันที่หู เป็นต้น เสมือนเป็นที่ประชุมแห่งวิถีจิตทั้งหลายด้วย ถ้าอายตนะไม่มาประชุมกัน วิถีจิตทางจักขุทวารวิถี เป็นต้น ก็ไม่เกิดขึ้น
๕. เป็นเหตุให้เกิด หมายความว่า ถ้าไม่มีอายตนะภายในและภายนอกแล้ว วิถีจิตทั้งหลายก็เกิดไม่ได้ เพราะธรรมดาวิถีจิตจะเกิดขึ้นได้ต้องอาศัยอายตนะภายในและภายนอกเป็นเหตุให้เกิดขึ้น
จากความหมายทั้ง ๕ ประการข้างต้น ยังมีความหมายของคำว่าอายตนะในที่อื่น ๆ ได้กล่าวไว้ว่า
ที่ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นที่ขวนขวาย ตาก็ขวนขวายที่จะแสวงหาดูสิ่งต่างๆ ทั้งที่ดีและไม่ดี
ที่ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นตัวนำไปสู่สังสารทุกข์อันยืดเยื้อมาแล้ว หมายความว่า อายตนะเหล่านี้นำไป คือ พาไปสู่สังสารทุกข์อันยืดเยื้อมาแต่อดีต และก็ยังจะพาไปสู่สังสารทุกข์อันยืดเยื้อต่อไปในอนาคตอันหาเงื่อนต้นเงื่อนปลายมิได้อยู่ตลอดเวลา การเวียนเกิดเวียนตายของสัตว์ทั้งหลาย แท้จริงแล้วก็คือการพาไปของ อายตนะ ในสังสารทุกข์อันยืดเยื้อนั่นเอง
อายตนะมี ๑๒ คือ
๑. จักขายตนะ จักขุ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้จักขุวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ จักขุปสาทรูป (ตา)
๒. โสตายตนะ โสตะ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้โสตวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ โสตปสาทรูป (หู)
๓. ฆานายตนะ ฆานะ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้ฆานวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ ฆานปสาทรูป (จมูก)
๔. ชิวหายตนะ ชิวหา ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้ชิวหาวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ ชิวหาปสาทรูป (ลิ้น)
๕. กายายตนะ กายะ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้กายวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ กายปสาทรูป (กาย)
๖. รูปายตนะ รูปารมณ์ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้จักขุวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ วัณณรูป ได้แก่ สีต่างๆ
๗. สัททายตนะ สัททารมณ์ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้โสตวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ สัททรูป ได้แก่ เสียงต่างๆ
๘. คันธายตนะ คันธารมณ์ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้ฆานวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ คันธรูป ได้แก่ กลิ่นต่างๆ
๙. รสายตนะ รสารมณ์ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้ชิวหาวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ รสรูป รสชาติต่างๆ
๑๐. โผฏฐัพพายตนะ โผฏฐัพพารมณ์ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้กายวิญญาณจิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ ปฐวี, เตโช, วาโย สัมผัสต่างๆ
๑๑. มนายตนะ จิต ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้จิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ จิตทั้งหมด
๑๒. ธัมมายตนะ สภาพธรรมต่าง ๆ ชื่อว่า อายตนะ เพราะเป็นเหตุให้จิตและเจตสิกเกิดขึ้น
องค์ธรรมได้แก่ เจตสิก ๕๒ สุขุมรูป ๑๖ และนิพพาน
อายตนะที่พระพุทธองค์ทรงตรัสไว้ ๑๒ อย่าง เพราะทรงกำหนดถึงทวารอันเป็นที่เกิด และอารมณ์ อันเป็นที่รู้แห่งวิญญาณ ๖ เมื่อจำแนกออกเป็นอายตนะภายในและอายตนะภายนอกแล้ว ได้อย่างละ ๖ ดังนี้
อายตนะภายใน ๖ อายตนะภายนอก ๖
จักขายตนะ ได้แก่ จักขุปสาท รูปายตนะ ได้แก่ รูปารมณ์
โสตายตนะ ได้แก่ โสตปสาท สัททายตนะ ได้แก่ สัททารมณ์
ฆานายตนะ ได้แก่ ฆานปสาท คันธายตนะ ได้แก่ คันธารมณ์
ชิวหายตนะ ได้แก่ ชิวหาปสาท รสายตนะ ได้แก่ รสารมณ์
กายายตนะ ได้แก่ กายปสาท โผฏฐัพพายตนะ ได้แก่ ปถวี เตโช วาโย
มนายตนะ ได้แก่ จิตทั้งหมด ธัมมายตนะ ได้แก่ เจตสิก ๕๒ สุขุมรูป ๑๖ นิพพาน
เมื่อธรรมะ คือ อายตนะภายในกับอายตนะภายนอกมาประชุมกันแล้ว จิตเจตสิกก็เป็นไป อาจเป็น กุศลบ้าง อกุศลบ้าง ผู้ปฏิบัติพึงมีโยนิโสมนสิการในการพิจารณาถึงเหตุปัจจัยของการประชุมกัน ระหว่างอายตนะภายในกับอายตนะภายนอก เพื่อป้องกันอกุศลธรรมที่จะเกิดขึ้นทาง ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ
หมวดที่ ๔ ธาตุ ๑๘
ธาตุ หมายความว่า ธรรมชาติที่ทรงไว้ซึ่งสภาพของตน โดยไม่วิปริตผันแปร ธาตุทั้งหลายที่เรารู้จักอาจจะรู้จักโดยชื่อว่า ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุไฟ ธาตุลม ธาตุเหล็ก ธาตุทองแดง ซึ่งแต่ละธาตุก็มีลักษณะเฉพาะของตนเอง คือ ธาตุไฟ ก็ร้อน เป็นต้น แต่โดยความหมายของคำว่า ธาตุ ในทางพระอภิธรรมนั้นมีความหมายที่ละเอียดลึกซึ้งมากกว่านั้น
ธาตุ หมายถึง “อันสัตว์ทรงไว้” คือ ธาตุทั้งหลาย อันสัตว์ทั้งปวงต้องทรงไว้ หรือรับรองไว้ เหมือนสัมภาระที่ถูกคนแบกหามรองรับไว้ ฉะนั้นธาตุ หมายถึง “เป็นการจัดแจง” คือ ธาตุทั้งหลายเป็นเพียงการจัดแจงทุกข์ไว้เท่านั้น หรือ เป็นตัวเหตุ อันกระทำให้สัตว์เป็นไปในสังสารทุกข์ต่าง ๆ เสมอ
ธาตุ หมายถึง “เป็นที่ตั้งแห่งสังสารทุกข์” ซึ่งสัตว์ได้กระทำไว้ต่าง ๆ รวมความแล้ว ที่ชื่อว่า ธาตุ เพราะเป็นธรรมชาติที่ทรงสภาวลักษณะของตน ๆ โดยไม่ผันแปรเปลี่ยนแปลง หรือ ธรรมชาติอันทรงไว้ หรือจัดแจงไว้ ธาตุที่พระพุทธองค์ทรงแสดงไว้ในพระอภิธรรมแสดงธาตุไว้ ๑๘ คือ
๑. จักขุธาตุ จักขุ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งความใสที่รับกระทบรูปารมณ์ได้
องค์ธรรมได้แก่ จักขุปสาทรูป (ตา)
๒. โสตธาตุ โสตะ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งความใสที่รับกระทบ สัททารมณ์ได้
องค์ธรรมได้แก่ โสตปสาทรูป (หู)
๓. ฆานธาตุ ฆานะ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งความใสที่รับกระทบ คันธารมณ์ได้
องค์ธรรมได้แก่ ฆานปสาทรูป (จมูก)
๔. ชิวหาธาตุ ชิวหา ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งความใสที่รับกระทบ รสารมณ์ได้
องค์ธรรมได้แก่ ชิวหาปสาทรูป (ลิ้น)
๕. กายธาตุ กายะ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งความใสที่รับกระทบ โผฏฐัพพารมณ์ได้
องค์ธรรมได้แก่ กายปสาทรูป (กาย)
๖. รูปธาตุ รูปารมณ์ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งการกระทบกับจักขุปสาทรูปได้
องค์ธรรมได้แก่ วัณณรูป คือ สีต่างๆ
๗. สัททธาตุ สัททารมณ์ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งการกระทบกับโสตปสาทรูปได้
องค์ธรรมได้แก่ สัททรูป คือ เสียงต่างๆ
๘. คันธธาตุ คันธารมณ์ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งการกระทบกับฆานปสาทรูปได้
องค์ธรรมได้แก่ คันธรูป คือ กลิ่นต่างๆ
๙. รสธาตุ รสารมณ์ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งการกระทบกับชิวหาปสาทรูปได้
องค์ธรรมได้แก่ รสรูป คือ รสต่างๆ
๑๐.โผฏฐัพพธาตุ โผฏฐัพพารมณ์ ชื่อว่า ธาตุ เพราะทรงไว้ซึ่งการกระทบกับกายปสาทรูปได้
องค์ธรรมได้แก่ ปถวี เตโช วาโย คือ รับสัมผัสได้
๑๑.จักขุวิญญาณธาตุ จักขุวิญญาณ ชื่อว่า ธาตุ เพราะมีลักษณะเฉพาะ คือ เห็นรูปารมณ์ได้
องค์ธรรมได้แก่ จักขุวิญญาณจิต ๒
๑๒. โสตวิญญาณธาตุ โสตวิญญาณ ชื่อว่า ธาตุ เพราะมีลักษณะเฉพาะ คือ ได้ยินเสียงได้
องค์ธรรมได้แก่ โสตวิญญาณจิต ๒
๑๓. ฆานวิญญาณธาตุ ฆานวิญญาณ ชื่อว่า ธาตุ เพราะมีลักษณะเฉพาะ คือ รับรู้กลิ่นได้
องค์ธรรมได้แก่ ฆานวิญญาณจิต ๒
๑๔. ชิวหาวิญญาณธาตุ ชิวหาวิญญาณ ชื่อว่า ธาตุ เพราะมีลักษณะเฉพาะ คือ รับรู้รสได้
องค์ธรรมได้แก่ ชิวหาวิญญาณจิต ๒
๑๕. กายวิญญาณธาตุ กายวิญญาณ ชื่อว่า ธาตุ เพราะมีลักษณะเฉพาะ คือ รับรู้การถูกต้องสัมผัสได้
องค์ธรรมได้แก่ กายวิญญาณจิต ๒
๑๖. มโนธาตุ จิต ๓ ดวง ชื่อว่า ธาตุ เพราะมีลักษณะเฉพาะ คือ รู้ปัญจารมณ์ คือ รับรู้อารมณ์ทั้ง ๕ ได้
องค์ธรรมได้แก่ ปัญจทวาราวัชชนจิต ๑ สัมปฏิจฉนจิต ๒
๑๗. มโนวิญญาณธาตุ จิต ๗๖ ดวง ชื่อว่า ธาตุ เพราะมีลักษณะเฉพาะ คือ การรับรู้อารมณ์
องค์ธรรมได้แก่ จิต ๗๖ ดวง (เว้นทวิปัญจวิญญาณจิต ๑๐ และมโนธาตุ ๓)
๑๘. ธัมมธาตุ สภาพธรรม ๖๙ ชื่อว่า ธาตุ เพราะมีลักษณะเฉพาะของตน ๆ
องค์ธรรมได้แก่ เจตสิก ๕๒ สุขุมรูป ๑๖ นิพพาน
อริยสัจจะ คือ ธรรมที่เป็นความจริงของพระอริยเจ้าทั้งหลาย มีพระสัมมาสัมพุทธเจ้า เป็นต้น ย่อมรู้แจ้งแทงตลอดในสัจจะธรรม พระผู้มีพระภาคจึงตรัสเรียกสัจจะธรรมว่า “อริยสัจจะ” คือ ธรรมที่เป็นความจริงของพระอริยะ เป็นสัจจะอันแท้จริง ไม่ผิดพลาด ไม่คลาดเคลื่อน สัจธรรมเหล่านั้น ปุถุชนทั้งหลายรู้ไม่ได้ คือ เข้าไม่ถึงความลึกซึ้งของสัจจะธรรมนั้น ฉะนั้น จึงแสดงว่าใครก็ตามที่เข้าถึงสัจจะธรรมนั้น ย่อมสำเร็จความเป็นพระอริยะ พระพุทธองค์ทรงตรัสว่า “ดูกร ภิกษุทั้งหลายตถาคตผู้เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าที่ชาวโลก เรียกว่า “พระอริยะ” เพราะเป็นผู้ตรัสรู้อริยสัจนี้แลตามความเป็นจริง”
อริยสัจจะ มี ๔ คือ
๑. ทุกขสัจจะ คือ ธรรมที่เป็นทุกข์ ตามความเป็นจริงของพระอริยเจ้าทั้งหลาย องค์ธรรมได้แก่ โลกียจิต ๘๑เจตสิก ๕๑ (เว้นโลภะ) รูป ๒๘
๒. สมุทยสัจจะ คือ ธรรมที่เป็นเหตุให้เกิดทุกข์ ตามความเป็นจริงของพระอริยเจ้าทั้งหลาย องค์ธรรมได้แก่ โลภเจตสิก
๓. นิโรธสัจจะ คือ ธรรมที่เป็นเครื่องดับทุกข์ ตามความเป็นจริงของพระอริยเจ้าทั้งหลาย องค์ธรรมได้แก่ นิพพาน
๔. มัคคสัจจะ คือ ธรรมที่เป็นเหตุให้ถึงความดับทุกข์ ตามความเป็นจริงของพระอริยเจ้าทั้งหลาย องค์ธรรมได้แก่ องค์มรรค ๘ ที่ในมัคคจิต ๔
ขยายความอริยสัจจะ
๑. ทุกขสัจจะ มีลักษณะ ๔ ประการ คือ
๑.๑ ธรรมที่เป็นทุกข์ตามความเป็นจริง คือ สภาพธรรมนั้นๆ ถูกเบียดเบียนอยู่เป็นนิตย์ มีตาก็ถูกเบียดเบียนด้วยรูปารมณ์ทั้งที่ชอบและไม่ชอบ ถูกเบียดเบียนด้วยโรคตา เป็นต้น
๑.๒ ธรรมที่เป็นทุกข์ตามความเป็นจริง คือ สภาพธรรมนั้นๆ ต้องได้รับการบำรุงปรุงแต่งอยู่เนืองๆ
๑.๓ ธรรมที่เป็นทุกข์ตามความเป็นจริง คือ สภาพธรรมนั้นๆ มีความเร่าร้อนอยู่ไม่ว่างเว้น เร่าร้อนในอารมณ์ ทำให้เกิดทุกข์ต่างๆ มากมาย เพราะเพียงแค่ได้เห็น หรือเพียงแค่ได้ยิน เป็นต้น
๑.๔ ธรรมที่เป็นทุกข์ตามความเป็นจริง คือ สภาพธรรมนั้นๆ มีความไม่คงที่แปรปรวน เปลี่ยนแปลงอยู่เสมอมิได้ว่างเว้น
เมื่อกล่าวโดยย่อแล้ว ทุกขสัจจะ คือ รูปกับนาม ทั้งกายและใจที่เป็นไปในภูมิ ๓ คือ กามภูมิ รูปภูมิ อรูปภูมิ เป็นความจริงของทุกขสัจจะ
การจะละทุกขสัจจะได้ ต้องละด้วยปริญญากิจ คือ เป็นกิจที่ต้องกำหนดรู้ หมายถึง ทุกขสัจจะนั้นมีประจำอยู่แล้ว แต่เราไม่ได้กำหนดรู้ ฉะนั้น การจะละทุกข์ได้ก็ต้องด้วยการกำหนดรู้ คือ รู้นามและรูป ตามความจริง
๒. สมุทยสัจจะ คือ ธรรมที่ทำให้ทุกข์เกิดขึ้น เป็นแดนเกิดแห่งทุกข์ ทำให้ประกอบไว้ซึ่งทุกข์ ทำให้ไม่พ้นไปจากสังสารทุกข์ ทำให้กังวลอยู่แต่ในกองทุกข์ โดยพระสูตรได้แสดงเหตุให้เกิดทุกข์ ได้แก่ ตัณหา ๓ คือ
(๑.) กามตัณหา คือ ความปรารถนาในกามภพ มีความยินดีติดใจในกามคุณทั้ง ๕ พระอนาคามีเท่านั้นที่ละได้เด็ดขาด
(๒.) ภวตัณหา คือ ความปรารถนารูปภพ อรูปภพ คือ ยินดีในรูปฌาน อรูปฌาน พระอรหันต์เท่านั้นที่ละได้เด็ดขาด ภวตัณหา ใจความสูงสุดหมายถึงความกำหนัดยินดีในรูปภพและอรูปภพ คือความพอใจติดใจในฌานด้วยความปรารถนาภพ อันเป็นความยินดีที่ประกอบด้วยสัสสตทิฐิ คือความเห็นว่าทุกสิ่งทุกอย่างเช่นเบญจขันธ์เป็นของเที่ยงแท้ ยั่งยืน มีติดต่อกันไปไม่เปลี่ยนแปลง กล่าวคืออยากเกิดอยากเป็นเช่นที่เป็นอยู่ตลอดไป
(๓.) วิภวตัณหา หมายถึงความไม่อยากมี ไม่อยากเป็น คืออยากจะพ้นจากภาวะที่ตนไม่ต้องการไม่อยากได้ เช่น อยากพ้นจากความยากจนจากความเจ็บไข้ พ้นจากความยากจน หรือ ไม่อยากเจอหน้าคนที่เราไม่ชอบใจ เป็นต้น วิภวตัณหา อีกความหมายหนึ่ง หมายถึง ความคิดที่ผิด (อุจเฉททิฐิ) คือ เห็นว่าภพชาติไม่มี อันเป็นความความเห็นผิดที่ทำให้ไม่คำนึงถึงบาปบุญคุณโทษ เพราะความเห็นชนิดนี้เชื่อว่าชาติหน้าไม่มี คนเราตายแล้วสูญ จึงทำให้ปฏิบัติตนไปตามใจปรารถนาด้วยอำนาจของตัณหา โดยไม่กังวลถึงผลที่จะตามมาภายหลัง
ตัณหาในภพทั้ง ๓ นี้ คือ ธรรมที่เป็นเหตุแห่งทุกขสัจจะ เรียกว่า สมุทยสัจจะ เมื่อกล่าวโดยนัยแห่งพระอภิธรรมแล้ว สมุทยสัจจะ ได้แก่ โลภเจตสิก
๓. นิโรธสัจจะ เป็นชื่อของธรรมที่ดับทุกข์ จึงเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า ทุกขนิโรธ คำว่า “นิ” หมายถึง พ้น , ออก “โรธ” หมายถึง การท่องเที่ยวไป ฉะนั้น “นิโรธ” หมายถึงไม่มีการท่องเที่ยวไป “ทุกขนิโรธ” จึงหมายความว่า “ไม่มีการท่องเที่ยวไปในทุกข์” หรือ การไม่ท่องเที่ยวไปในสังสารวัฏฏ์ เพราะเป็นสัจจะที่ว่างจากคติ คือการเวียนเกิดเวียนตายในภพภูมิทั้งปวง องค์ธรรมของทุกขนิโรธสัจจะ ได้แก่ พระนิพพาน
๔. มัคคสัจจะ หมายถึง สภาวะที่นำออกจากสังสารวัฏฏ์ สภาวะที่เป็นเหตุให้ถึงพระนิพพาน สภาวะที่เห็นพระนิพพาน สภาวะที่เป็นใหญ่ในการเห็นพระนิพพาน มัคคสัจจะ เป็นข้อปฏิบัติที่เป็นเหตุให้เข้าถึงพระนิพพาน จึงมีชื่อเรียกว่า ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา เป็นปฏิปทาเพื่อบรรลุความดับทุกข์นั่นเอง
มรรค ได้แก่ อัฏฐังคิกมรรค คือ องค์มรรค ๘ ที่มีหน้าที่ทั้งประหาณกิเลส จนบรรลุถึงพระนิพพานด้วย องค์มรรค ๘ ได้แก่
๑) สัมมาทิฏฐิ
๒) สัมมาสังกัปปะ
๓) สัมมาวาจา
๔) สัมมากัมมันตะ
๕) สัมมาอาชีวะ
๖) สัมมาวายามะ
๗) สัมมาสติ
๘) สัมมาสมาธิ
หน้าที่ของอริยสัจทั้ง ๔ ประการ คือ
๑. ทุกขสัจจะ เป็นปริญเญยยกิจ คือ กิจที่ควรกำหนดรู้ หมายความว่า รูปนามขันธ์ ๕ โดย สภาวธรรม ๑๖๐ ประการ (คือ โลกียจิต ๘๑ เจตสิก ๕๑ (เว้นโลภเจตสิก) รูป ๒๘
รวมเป็น ๑๖๐ ประการ) เป็นทุกขสัจ ที่จะต้องกำหนดรู้ เพราะธรรมทั้ง ๑๖๐ ประการนี้ เป็นผลที่เกิดจากเหตุ คือ สมุทัย
๒. สมุทยสัจจะ เป็นปหาณกิจ คือ กิจที่จะต้องละให้หมดไป หมายความว่า ตัณหา ๓ โดยสภาวะ ได้แก่ โลภเจตสิกนั้น เพียงแต่กำหนดรู้เท่านั้นไม่ได้ เพราะเป็นตัวเหตุให้เกิดทุกขสัจจะ ฉะนั้นจะต้องทำให้หมดสิ้นไป เมื่อสามารถทำให้หมดไปได้มากเท่าใด ทุกขสัจจะอันเป็นผลก็จะหมดสิ้นไปเท่านั้น
๓. นิโรธสัจจะ เป็นสัจฉิกิริยากิจ คือ เป็นธรรมที่ต้องทำให้แจ้ง ได้แก่ พระนิพพาน เป็นธรรมที่ดับทุกข์ และดับตัณหานั้น มีหน้าที่จะต้องทำให้แจ้ง คือ เมื่อละตัณหาอันเป็นธรรมที่ควรละ จนตัณหาหมดไป จึงจะถึงพระนิพพาน
๔. มัคคสัจจะ เป็นภาวนากิจ คือ กิจที่จะต้องเจริญให้ยิ่งขึ้น มัคคสัจนี้เป็นผู้ทำงาน ไม่ใช่เป็นตัวอารมณ์กัมมัฏฐาน เพียงแต่จะกำหนดรู้เท่านั้นไม่ได้ เป็นเหมือนผู้เดินทางทีจะต้องเดินทางไปให้ถึงจุดหมาย คือ นิโรธสัจจะ ด้วยเหตุนี้ กิจของมัคคสัจจะจึงต้องปฏิบัติให้เกิดขึ้น ตามนัยแห่งพระสูตรสงเคราะห์ด้วยการปฏิบัติ สมถะและวิปัสสนา โดยนัยแห่งมหาสติปัฏฐานสงเคราะห์ด้วยการเจริญสติปัฏฐาน ๔
ฉะนั้น ภาวนากิจที่จะต้องทำให้เจริญขึ้นนั้น อาจเจริญสมถะกัมมัฏฐานให้ได้ฌานเสียก่อน แล้วมาเจริญวิปัสสนาภายหลังก็ได้ หรือจะเริ่มต้นจากการเจริญสติปัฏฐาน พิจารณา นามและรูป ให้วิปัสสนาญาณเกิดโดยตรงก็ได้ นี่คือการทำงาน หรือปฏิปทาในภาวนากิจของมัคคสัจ
ในอริยสัจ ๔ นี้ พระพุทธองค์ทรงชี้ให้เห็นธรรมที่เป็นไปเพื่อทุกข์ คือ การเกิด แก่ เจ็บ ตาย ด้วย ทุกขสัจจะกับสมุทยสัจจะ และ ธรรมที่เป็นไปเพื่อความพ้นทุกข์ คือ พ้นจากความเกิด แก่ เจ็บ ตาย คือ มัคคสัจจะและนิโรธสัจจะ
หนทางในการท่าให้เกิดปัญญาเพื่อให้ถึงซึ่งความพ้นทุกข์ มี ๒ ทาง คือ
๑. การศึกษาปริยัติศาสนา ให้เข้าใจทุกข์และสมุทัย ตลอดถึงขันธ์ อายตนะ ธาตุ และต้องเรียนรู้ ถึงนิโรธสัจจะและมัคคสัจจะว่าพระนิพพานมีสภาพอย่างไร และการแสวงหาพระนิพพานนั้น จะต้องอาศัยปฏิปทาอย่างไร ตลอดจนรู้นามรูปด้วยวิปัสสนาปัญญา
๒. ปัญญาที่เกิดพร้อมกับอริยมรรค ทำกิจในการประหาณกิเลส และให้รอบรู้อริยสัจจะทั้ง ๔ ประการทันที อันที่จริงปฏิเวธญาณ คือ ปัญญาที่เข้าไปแจ้งอริยสัจ ๔ นั้น จะเกิดขึ้นได้ก็แต่เฉพาะ โลกุตตรปฏิเวธญาณเท่านั้น แต่โดยโวหารเทศนาก็สงเคราะห์เอาโลกียปฏิเวธ คือ เมื่อเรียนรู้ให้เข้าใจดีเสียก่อนแล้ว ก็ช่วยอุปการะแก่การปฏิบัติเพื่อแสวงหาโลกุตตรปฏิเวธญาณได้สะดวกยิ่งขึ้น ถ้าปราศจากการเรียนรู้ปริยัติศาสนาแล้ว ก็จะไม่รู้ว่าอะไรเป็นทุกข์ เป็นทุกข์อย่างไร อะไรเป็นผู้ทำให้เกิดทุกข์ และจะละเหตุให้เกิดทุกข์นั้นได้อย่างไร และความดับทุกข์จะมีสภาพอย่างไร ตลอดจนการบรรลุนิพพานเป็นอย่างไร
